مبانی نظری وپیشینه تحقیق عدالت سازمانی

مبانی نظری وپیشینه تحقیق عدالت سازمانی

در بیشتر فرهنگ­ها و کتاب­های لغت به تعریف لفظی و لغوی کلمه عدل و عدالت توجه شده است که پرداختن به همه آنها به تفصیل بیش از حد می انجامد، لذا به برخی از آنها به اجمال اشاره می شود:

الف) فرهنگ فارسی معین: در این فرهنگ معانی زیر برای کلمه عدل و عدالت آمده است: 1 – داد کردن، داد دادن، 2 – نهادن هر چیزی به جای خود، 3 – حد وسط میان افراط و تفریط، 4 – دادگری، انصاف، عدالت مقابل ظلم، 5 – داد، 6 – اندازه و حد اعتدال (ندایی 1379، 6).

ب) حضرت علی (ع) نیز عدل را قرار دادن هر امری در جای خود معنی می فرماید: العدل یضع الامور مواضع­ها (ندایی 1379، 6).

ج) در مفردات راغب نیز در تعریف عدل آمده است: عدل= العداله و المعادله: لفظی است که در حکم و معنی مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن معنی عدل به مساوات در آن مورد هم بکار می­رود.

عدل و عدل= در معنی به هم نزدیکند ولی عدل در چیزهایی است که با بصیرت و آگاهی درک میشود و بکار میرود، مثل احکام. ولی واژه های عدل و عدیل در چیزهایی است که با حواس درک می­شود مثل اوزان، اعداد و پیمانه­ها. پس عدل تقسیط بر اساس استقامت و کمال است. از این رو روایت شده است که “بالعدل قامت السموات و الارض” آگاهی و خبری است بر اینکه هر گاه رکنی از ارکان چهارگانه در عالم افزون بر دیگری یا کم از دیگری می بود جهان بنا بر مقتضای حکمت انتظام می­داشت (ندایی 1379، 7).

د) در فرهنگ فلسفی بحث مفصلی درباره ریشه لغوی و اصطلاحی عدالت یا صیغه فلسفی وجود دارد. عدالت در لغت به معنی راستی (استقامت) و در شریعت به معنی راستی در راه حق و دوری از مانع و برتری دادن عقل بر هواست. در اصطلاح فقیهان، عدالت پرهیز از گناهان بزرگ و اصرار نکردن در گناهان کوچک و راستگویی و پرهیز از دروغ و رعایت تقوا و دوری از افعال پست است (ندایی 1379، 9).

2-1-2 بحث مفهومی و اصطلاحی عدالت

بعد از ریشه­یابی واژه لغوی عدالت،اینک با توجه به معنی لغوی به بررسی مفهومی و اصطلاحی آن پرداخته می شود. در اینجا با توجه به محدودیت تحقیق، بررسی آرا و افکار همه فیلسوفان و متفکران برای ارائه تعریف امکان ندارد لذا به بررسی عدالت در قرآن و سیره نبوی و اندیشه­های امیرالمومنین (ع) و همچنین نظریه برخی از فیلسوفان مانند افلاطون و استاد مطهری اشاره خواهد شد:

2-1-2-1 عدالت در قرآن

مبنا و زیربنای تمامی اصول، در تمامی اندیشه‌های سیاسی اسلام عدالت است. آیات الهی اشاره دارند كه پیامبران را با مشعل‌های هدایت فرستادیم و به آنها كتاب و میزان دادیم تا عدالت را بر پا دارند (عمید زنجانی 1373، 311). بنابراین چه بیانی رساتر از این كه قرآن استقرار عدالت و گسترش آن را یكی از دو هدف اساسی و فلسفه‌ی بعثت انبیا ذكر كرده و آن را از صفات الهی و بارزترین خصیصه‌ی آفرینش و نیكوترین خصلت انسان معرفی كرده است.

الف) «ما رسولان را با براهین روشن به سوی انسان ها فرستادیم و به آنها كتاب و میزان دادیم تا عدالت را بر پا سازند^[1].»

ب) من مأمورم كه عدالت را در میان شما برپا سازم^[2].»

ج) «عدالت را پیشه خود سازید؛ زیرا عدالت به تقوا و پاكی انسان نزدیكتر است^[3].»

د) «هرگاه در میان مردم حكم می‌كنید باید براساس عدالت باشد^[4].»

هـ) «خداوند به عدالت پیشگی فرمان دهد^[5].»

اساس حكمیت و حكم و حكومت در قرآن ایجاد قسط و عدل در جامعه است. از سوی دیگر كثرت آیاتی كه درباره‌ی عدل و كلمات مترادف و متضاد این واژه است بیانگر اهمیت جایگاه این مفهوم در قرآن است. اصلی‌ترین مترادف‌های قرآنی كلمه‌ی عدل كه در قرآن آمده‌اند و با آن ارتباط معنایی دارند، عبارتند از: قسط، قصد، استقامت، وسط، نصیب، حصه، میزان وغیره. همچنین جور – متضاد كلمه عدل – كه خود نیز مترادف ظلم است، كمتر در قرآن آمده است. واژه‌های پیش گفته بارها در آیات قرآن به كار رفته‌اند؛ مثلاً كلمه‌ عدل و مشتقات آن 29 بار، و كلمه‌ی ظلم و انشقاقات آن بیش از 290 بار در این كتاب آسمانی ذكر شده است. یك صد نص قرآنی پیرامون توصیه به عدالت و مفاهیم مترداف آن (قسط، میزان و …) نازل شده است.

مثلاً در تفسیر آیه‌ی «و السماء رفعها و وضع المیزان»^[6] در تفسیر صافی آمده است:

«مقصود این است كه در ساختمان جهان رعایت تعادل شده است، در هر چیز از هر ماده‌ای به قدر لازم استفاده گشته و فاصله‌ها اندازه‌گیری شده است. همچنان كه در حدیث نبوی آمده است: «بالعدل قامت السموات و الارض»^[7] نقطه‌ی مقابل عدل به این معنا بی‌تناسبی است نه ظلم (جمعی از مولفان 1373، 94).

پس نظام هستی بر عدل استوار شده و به تعبیر آیات كریمه قرآن، میزان كه عبارت دیگر عدل است از یك سو در عالم كیهان و كل نظام هستی حاكم است و از سوی دیگر در نظام حیات انسان باید حاكم باشد تا از محور عدل تجاوز نشود: «الا تطغوا فی المیزان.»^[8]

پس بی‌تردید بر زندگی اجتماعی افراد در جامعه لاجرم باید نظمی حاكم باشد، زیرا استقرار نظم بر پدیده‌های تكوینی و تشریعی مایه‌ی حیات و زندگی است؛ یا به تعبیر دیگر فعالیت و موجودیت هر پدیده‌ای در گرو استقرار نظم است. اشاره به میزان، در آیه‌ی شریفه، همان نظم حاكم بر پدیده‌های تكوینی مورد نظر است، اما وسیله‌ای كه بشر برای ایجاد و استقرار نظم در مسائل اجتماعی به كار گرفته است، برقراری حكومت و وضع قوانین و مقررات تشریعی است (اخوان کاظمی 1386، 52).

2-1-2-2 عدالت در سیره‌ی نبوی

پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد (ص) طی 23 سال از بعثت تا وفات، مأمور ابلاغ و اجرای اسلام شدند و در همه‌ی ابعاد و زمینه‌های فكری،‌ فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به انقلابی عدالت گستر و توحیدی دست زدند كه با محتوای اصیل و جامع اسلام، به عنوان آخرین و كامل‌ترین دین آسمانی، برای همه زمان‌ها و مكان‌ها و همه‌ی مردم تناسب داشت. وی با نفی افكار، آیین‌ها و ارزش‌های ظالمانه‌ی جاهلی و قومی و قبیله‌ای، خونی و نژادی، مالی و طبقاتی و شركت و بت‌پرستی، و در هم شكستن ساختارها و مناسبات مبتنی بر آنها، اساس نظمی عادلانه، نور و انقلابی را پی ریخت. نهضت او كه یك انقلاب تمام عیار بود، به تغییرات عمیق و اساسی در ذهنیت‌ها و عینیت‌های حاكم انجامید. از خصوصیات بارز نبی اكرم (ص)، اعتدال و عدالت طلبی ایشان بود، همچنان كه علی (ع) در این باره می‌فرمودند:

«سیره‌ی او میانه‌روی و اعتدال و سنتش رشد و تكامل و سخنش جداكننده (حق از باطل) و حكم و فرمانش به عدل و درست كاری است (نهج البلاغه1390، 164).

پیامبر اسلام در قبل و بعد از بعثت، دارای حس عدالت­خواهی عمیقی بود و هدف توحیدی وی نفی تبعیض‌های ظالمانه‌ی جامعه‌ی جاهلی آن روز و برقراری قسط و عدل بود. جامعه‌ای كه رعایت عدالت در آن فقط به گونه‌ی سلبی همانند تلافی و مجازات و پرداخت خون­بها صورت می‌گرفت و از شكل عدالت مثبت (انصاف، میانه روی و توازن) خبری نبود.

1- سوره حدید، آیه 25

2- سوره شوری، آیه 15

3- سوره مائده، آیه 8

4- سوره نساء ، آیه 58

5- سوره نمل ، آیه 90

1- سوره الرحمن آیه 7

[7]- آسمان و زمین به موجب عدل برپاست.

[8]- الرحمن ، آیه 8.