روش تحقیق بررسی ساختار اجتماعی مناطق حاشیه نشین شهر دزفول

چكیده این بررسی به مطالعه و ارزیابی تطبیقی شاخصهای توسعه انسانی شهر روستا در مناطق حاشیه نشین شهر در مقایسه با میانگین این شاخصها در سطح استان و کشور در سال 1386 می پردازدآمارهای پایه ای داده ها مربوط به سال 1385می باشد

چكیده

فصل اول

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت وضرورت تحقیق

اهداف تحقیق

سوال پژوهشی

تعریف مغاهیم واصطلاحات

فصل دوم

چارچوب نظری ودیدگاهها

پیشینه تحقیق

تعاریف ومفاهیم

فصل سوم

روش تحقیق

ابزار تحقیق

جامعه ونمونه آماری

حجم نمونه

شیوه نمونه گیری

روش تجزیه وتحلیل

فصل چهارم

تجزیه وتحلیل دادها

فصل پنجم

ارائه یافته های تحقیق

پیشنهادات

منابع ومواخذ

فهرست نمودارها وجداول

بنام خدا

بررسی ساختار اجتماعی مناطق حاشیه نشین شهردزفول

چكیده: این بررسی به مطالعه و ارزیابی تطبیقی شاخصهای توسعه انسانی شهر- روستا در مناطق حاشیه نشین شهر در

مقایسه با میانگین این شاخصها در سطح استان و کشور در سال 1386 می پردازد.آمارهای پایه ای داده ها مربوط به سال

1385می باشد. جهت امکان مقایسه بهتر، آزمون بررسی ساختار اجتماعی- اقتصادی مناطق حاشیه نشین دزفول طراحی

وبین خانوارهای نمونه اجراء گردید. اعتبار آزمون با کمک فرمول آلفای کرونباخ 62/0: α بدست آمد. نتایج جمع آوری

اسنادی آمارهاومقایسه بانتایج آزمون حاشیه نشینی نشانگرتوسعه نیافتگی وتوزیع نابرابرهزینه- درآمد و دیگر شاخصهای

توسعه انسانی بویژه مولفه های بهداشت و درمان وآموزش است. این نتایج همسویی بالایی با چارچوب نظری پژوهش

(گیدنز، زیمل و مرتون) داشت. مهاجرت در این مناطق بیشتر در ساخت خویشاوندی وبر اثر دافعه اجتماعی- فرهنگی

روستایی بوده است نه دافعه اقتصادی روستایاجاذبه اقتصادی شهرهاآزمون فرضیات پژوهش ترسیم شیب بتای اثرگذاری

متغیرمستقل برمتغیرهای وابسته نمونه،نشانگر تاثیر بالای سواد سرپرست خانوار بیشتر بر سواد دختران و زنان این مناطق

بصورت مثبت و همسو می باشد. در مجموع این بررسی یافته های نوینی در خصوص وضعیت ساختاری مناطق حاشیه

نشین شهر دزفول ارائه داده که در پایان آن نیز نمودارها و پیشنهاداتی آمده است.

واژگان کلیدی: جامعه شناسی شهری،آسیب شناسی اجتماع شهری، مناطق حاشیه نشین دزفول، آمارها وشاخصهای توسعه

مقدمه:

حاشیه‌نشینی از پیامدهای توسعه ناهمسو و بدریخت در نظام شهرنشینی است. بیش از 50 درصد از جمعیت جهان در شهرها سكونت دارند، فضا‌هایی منطقه‌ای كه بستری گسترده از ساختارهای خرد و كلان ارتباطی، تعارضات اجتماعی و خشونت‌های سازمان یافته را ترسیم می‌نماید. بسیاری از مسائل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی در كشورهای در حال توسعه ناشی از رشد و گسترش بدریخت نظامها و فضاهای شهرنشینی بوده است.(Homer-Dixon 1995) در روند توسعه شهرنشینی به ویژه بعد از انقلاب صنعتی و قرن نوزدهم با دگرگونی ساختار اجتماعی-اقتصادی سنتی، توزیع نابرابر منابع و تسهیلات در فضای منطقه‌ای توسعه یافته است که و با وضع مناسبات نوین اجتماعی، زمینه‌ساز شكل‌گیری ساختار از ریخت افتاده ای از توسعه بوده‌ایم. در این ساخت به نقل از چارلز آبرامز« محدوده‌های فاقد یا تقلیل یافته ای از تسهیلات و خدمات شهری به وجود آمد‌ند كه حاشیه‌نشینان بوده و در چرخه شهرنشینی دروازه‌بانان اجتماعی (social gate Keepers) نامیده‌ شدند. (زاهدی، 1382:25)زمانی كه ساختار كلان در توزیع سرمایه با ایجاد نابرابری برخی از فضاهای منطقه‌ای مثل روستاها و شهرهای كوچك را محروم می‌نماید، به خلق پاره‌ای از نظامهای وابسته ، حاشیه‌ای ، عقب‌مانده ، سكونتگاه‌های غیرقانونی و مهاجر Marginal-Illegal دامن می‌زند. (حاشیه‌نشینی 2، شیخاوندی، 1382، 122-121) ساكنینی كه با پذیرش یا رد اهداف ساختار كلان شهری از راه مناسبات غیرتعریف شده و وسایل غیرقانونی درصدد كسب امتیازات محروم شده‌اند.(ر.ك: نظریه مرتون، مناسبات اهداف- وسیله) این توزیع مناسبات و تسهیلات اثرات اقتصادی، اجتماعی و جنایی خواهد داشت. رشد جرائم در جامعه سیر فزاینده‌ای به خود گرفته وبا توجه به جوان بودن جمعیت، میزان بیكاری، مشكل مسكن و ازدواج این روند رو به گسترش است. روشن است كه معضل بیكاری بیشتر گریبان مناطق پرجمعیت و فاقد رشد اقتصادی را می‌گیرد كه در این میان روستاها به دلیل میزان زاد و ولد بالاتر و امكان اشتغال‌زایی كمتر در بخش كشاورزی بیشتر مهاجرفرست هستند. بخش اعظم مهاجران روستایی وشهرهای كوچك برای سكونت ناگزیر از انتخاب مناطق ارزان و فاقد امكانات رفاهی هستند كه این شرایط در مناطق حاشیه‌نشین و فقیرنشین متمركز است با این مقدمه ارائه تعریفی از حاشیه‌نشینی ضروری است. حاشیه‌نشینی، نوعی از سكونت است كه در آن افراد در مناطق مجاور شهر اقامت دارند واز حداقل امكانات وخدمات بی‌بهره‌اند البته باید گفت قید مجاور شهر در مواردی نقض می‌شود به این دلیل كه شهركهای اقماری در نواحی مجاور شهر باعث می‌شود حاشیه‌نشین‌ها بین نواحی شهری جای گیرند به این ترتیب آنچه می‌ماند فقدان برخورداری از حداقل امكانات و خدمات شهری برای ساكنان این مناطق است این امر باعث می‌شود برخی مناطق درون محدودة جغرافیایی شهر جزئی از حاشیه‌نشین‌ها تلقی شود شاید چنین گفته‌ای در نظر اول نادرست و در تضاد با تعریف فوق قرار گیرد اما اگر خدمات و امكانات شهری را چیزی ورای جنبه‌های مادی (آب ، برق، جاده و …) بدانیم صحت این ادعا روشن می‌شود. براساس مقدمه فوق می‌توان گفت:‌ حاشیه‌نشینی عمر چندانی ندارد. در واقع دیرزمانی از آن ایام نمی‌گذرد كه فقرا و اغنیاء در منازلی چسبیده به هم سكونت داشتند و صرف زندگی در یك محله نشانه‌ای از ثروت ، پایگاه اجتماعی وسایر شاخص‌های برتری فرد نسبت به سایرین نبود آنچه حاشیه‌نشینی را به صورت یك مشكل اجتماعی شدید درآورد، اصلاحات ارضی ، اصلاحات ناشی از هراس امریكا از انقلابات دهقانی بود كه بسیاری از كشورهای جهان سوم را فراگرفته بود مطابق این نظریه با اجرای اصلاحات ارضی چند هدف تأمین می‌شد اولاً از میزان تجمع نیروهای بالقوه انقلابی و در مناطق روستایی كاسته می‌شد و بدین‌گونه خطر اعتراض و شورش رعایای فاقد زمین از بین می‌رفت در عین حال این نكته نیز اهمیت داشت كه چهره حكومت دست‌نشانده تا حدی بزك شود واشكال شدید و خشن بهره‌كشی منافی این امر بود با توجه به اینكه دیرزمانی بود شیوه تولید ارباب و رعیتی به عنوان یك شیوه غیرانسانی در جوامع غربی محكوم شده بودلزوم اجرای چنین اصلاحات هدایت شده‌ای آشكارتر می‌شود ( اشرف 75: 1362). در این پژوهش به ترسیم و بیان تحلیلی این ساختارها و اثرات آن در مناطق حاشیه‌ای و پیرامونی شهر دزفول پرداخته می‌شود.

طرح مسأله و بیان موضوع:

طبق آمار ارائه شده در برنامه اسكان بشری سازمان ملل (2003) از هر سه نفر در جهان یك نفر در خلال 30 سال آینده، زندگی خود را در مناطق حاشیه شهرها و سكونت گاههای غیرقانونی طی می‌كند.(گاردین 2003) در این گزارش آمده 940 میلیون نفر در جهان (6/1جمعیت دنیا) در مناطق غیربهداشتی، بدون سرپناه و بدور از خدمات عمومی- امنیتی، شهری زندگی می‌كنند؛ آفریقا با 20 درصد ، آمریكای لاتین با 14% و 550 میلیون نفر از جمعیت آسیا در مكانهایی زندگی می‌نمایند كه در بیانیه سازمان مللUN HSPمناطق حاشیه‌ای و غیر قابل پذیرش نامیده شده‌اند.

Source: UN. Habitat. Org. 2005

جمعیت شهری كشورهای در حال توسعه در 20 سال آینده (2025) با رشد بسیار انبوه با 70 میلیون نفر در سال به 4/4 میلیارد نفر خواهد رسید. در گزارش HabitateUN.آمده در 30 سال آینده دو میلیارد نفر درسكونت گاههای غیرقانونی ناسالم و شلوغ اطراف شهرها خواهند بود. افریقا با بالاترین نرخ رشد 9/71 % ، اقیانوسیه 1/24%،‌آسیای مركزی و جنوبی 58% ، شرق آسیا 31% غرب آسیا، 1/33%، آمریكای لاتین و كارائیب 9/31% ، ‌‌آسیای جنوب شرقی 28% دارای جمعیت ساكن غیررسمی و ناسالم از نظر بهداشت و خدمات شهری هستند. گام یازدهم در هدف هفتم برنامه جهانی توسعه هزاره سازمان سازمان ملل (MDP UN) به اسكان 100 میلیون نفر در سكونتگاه‌های دارای امكانات بهداشتی و خدمات شهری اذعان دارد. (2005 اكتبر، UN. Habitat)

مهمترین سؤال بعد از ارائه و دریافت این آمارهای شهرنشینی نزد پژوهشگران علم اجتماع این است كه منبع اصلی این افزایش درصد عظیم جمعیت فضاهای شهری و اطراف‌آن چیست؟ پیترگیزوسكی و توماس هومر دیكسون در پژوهش شهرنشینی و خشونت بستر مهمی از این افزایش جمعیت را عامل مهاجرت روستائیان و مناطق فاقد امكانات رفاهی به شهرهای بزرگ دارای توزیع بهینه تسهیلات و خدمات شهری می‌دانند(Cizewsky.Thomass 1996).

درصد بسیاری از نرخ رشد شهرنشینی در جهان را مهاجرت مناطق روستایی به شهرها و كلان‌شهرها می‌دانند، پدیده‌ای كه در كشورهای درحال توسعه بسیار شدید می‌باشد؛ چیزی كه آمارها نشان می‌دهد:

دلایل اصیل مهاجرت در نقاط مختلف جهان در پیوستار مهاجرتی شهر- روستا متفاوت است­­­، (جاذبه شهری یا دافعه روستاها) مثلاً برعكس مناطق آسیای غربی و آمریكای لاتین در نواحی آسیای جنوبی و آفریقا دافعه روستاها بزرگترین عامل مهاجرت بوده است. با وجود این تمایزها در آینده‌(2015) سهم شهرنشینی و مهاجرت و سكونتگاه‌های غیررسمی همچنان روندی رو به رشد خواهد داشت. (ر.ك ج 3).در كشور ایران نیز همراه با سایر كشورهای جهان در حال توسعه شاهد رشد و گسترش شهرنشینی و متعاقب آن اسكان غیررسمی بوده‌ایم. نقش مهاجرت به ویژه جاذبه رو به رشد شهرهای کشور و تجمع تبعیض آمیز سرمایه در این فضاهای منطقه ای عامل مهمی در گسترش شهرنشینی در ایران بوده است.در این میان نقش مهاجران روستایی در مهاجرت به شهرهای بزرگ بیشتر بوده و در اكثر شهرها، مهاجرتها ساختی 70% با خاستگاه روستایی بدست آمده است.(زنجانی،1382،ص 233در سمینار حاشیه نشینی، جلد2) بطوری كه در این سالها سهم مهاجرت نیز همسو با دیگر كشور های در حال توسعه در ایران و دزفول از سهم رشد طبیعی جمعیت شهری بالاتر رفته است. این پدیده انعكاسی گسترده داشته و در شهر دزفول و مناطق اطراف مشاهده میگردد.

به گزارش سازمان بهزیستی كشور پیش بینی می‌شود تا پایان دهه 1380 جمعیتی 15 میلیونی از روستائیان كشور به شهرها مهاجرت نموده و این امر بیش از دهه‌های 60-50 به صورت یك مسأله اجتماعی در ایران خواهد بود. (میری‌آشتیانی، 1382)مهاجرت و هجوم از مناطق روستایی به شهرها بیشتر از همه در كشور ایران بر اثر جاذبه شهری بوده است. (Gizewsky 1995 on web:library.uttorento.ca) اختصاص درصد بالایی از درآمد و تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرها به ویژه در روند سی ساله 75-1345 نسبت به روستاها راهكار حل معضل عدم اشتغال، انبوهی و رشد جمعیت روستاها در ساخت مهاجرت به شهر جلوه نموده است؛ بطوریکه 5/48 درصد از جمعیت شهرنشین شمال خوزستان در شهردزفول ساکنند. این حجم بالای جمعیت در مقایسه با وجود 5 شهر در شمال خوزستان نشانگر هجوم انبوهه عظیمی از جمعیت شمال خوزستان به این شهر است. شهردزفول در مقایسه با سایر شهرهای استان یک استثناء شهرنشینی و همانند یک ابرشهر است.( استان ویژه)

توزیع ناعادلانه از ثروت بین نقاط شهری در روندی چند ساله با مناطق روستایی ایجاد شده است. اختصاص حجم بیشتری از تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرهای كشور و استان خوزستان وخصوصا شهر دزفول بدلیل داشتن زمینه های شغلی وامکانات رفاهی وآموزشی بیشتر وبهتر نسبت به سایر شهرهای استان وشهرهای شمالی زمینه‌ساز مهاجرت گسترده‌تر روستائیان بوده به صورتی كه نسبت درآمدهای شهری به روستاها حدود 6 به یك بوده است. (میری آشتیانی ، 1382، ص 147) که در شهر دزفول به حدود 6 به سه می رسد. شكاف درآمدی میان نقاط شهری و روستایی در سال 1380 حدود 16 برابر می‌باشد و از نظر امكانات رفاهی- عمومی 98% از روستاها فاقد گاز لوله‌‌كشی، 20% آب شرب لوله‌كشی و 95% از وسیله نقلیه موتوری محروم بوده‌اند. از لحاظ آموزشی اختلاف روستاها و شهرها شدید است یك میلیون و 700 هزار نفر از دختران روستا از تحصیل بازمانده‌اند .(همان منبع، صص 152-147)

مهمترین اثر و بدترین پیامد ناگوار این مهاجرت عظیم به شهرها، شكل‌گیری و پیدایش بحران حاشیه‌نشینی است. مطالعات نشان می‌دهد كه حدود 80 درصد حاشیه‌نشینان شهرها را مهاجران روستایی تشكیل می‌دهند.(همان منبع، ص 150) مسلم است كه انگیزه اصلی این حاشیه نشینان از اقامت و مهاجرت دستیابی به اشتغال و استفاده از فرصت‌های شغلی بهتر شهرها می‌باشد. در تحقیق نعمت‌الله تقوی در مهاجرتهای روستا- شهری آمده كه 55% از مهاجران روستایی علل مهاجرت راكار و دستیابی به شغل بهتر ذكر كرده‌اند.(تقوی، 1371، ص 44 به نقل از میری آشتیانی، 1382، ص 153)

پدیده حاشیه‌نشینی در شهر دزفول به صورت یك مسأله حاد اجتماعی جلوه‌گر شده است. مناطق و فضای كالبدی اطراف شهر به صورت نواحی جرم‌خیز جلوه‌گر شده است، به طوری كه شاهد توزیع نامناسب و نابرابری از شاخص‌های توسعه انسانی HDI مصوب سازمان ملل هستیم. پدیده‌ای كه زمینه ایجاد پیوند و همزیستی بین جرم و حاشیه نشینی شده است بطور نمونه نتایج پژوهش براتوند و اسدالهی (1384) در مورد حاشیه‌نشینی سید خلف اهواز نشان داد؛ توزیع نسبی جرایم در این منطقه 1923 مجرم در یكصدهزار نفر می‌باشد كه توزیعی آسیب‌زا و بحرانی را نشان می‌دهد، در حالی كه این توزیع در منطقه مرفه نشین كیانپارس 101 به صد هزار نفر بوده است.(حاشیه‌نشینی و جرم، 1384، ص 12)