مبانی و ادله دفاع مشروع در قانون و منابع اسلامی و پیشینه آن در حقوق ایران

درباره اصطلاح دفاع مشروع اظهار نظر های مختلفی شده است. بعضی عنوان (دفاع مشروع) را اصطلاح مناسبی نمی دانند و اصطلاحات دیگری را، از قبیل (دفاع مجرمانه) پیشنهاد کرده اند و معتقدند که قانون گذار خواسته است فقط نحوه ارتکاب بعضی از جرایم را در کیفیات و شرایط خاصی در مقام دفاع مشروع، از نحوه ارتکاب دیگر جرایم، تشخیص داده و مشروعیت آن دسته از مستثنیات را اعلام کند. بعضی دیگر می گویند : مشروعیت مورد نظر قانونگذار، مشروعیت دفاع، که امری ذاتی و طبیعی است، نبوده بلکه در مقام اعلام مشروعیت اعمالی است که اگر در غیر موارد دفاع، اعمال گردد، مجرمانه محسوب خواهد شد. 

در تعریف دفاع مشروع در کتاب ترمینولوژی حقوق آمده است : ((شخص مورد تجاوز، در صورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی به منظور رفع تجاوز، حق دارد به نیروی شخصی، از ناموس، جان و مال خود دفاع کند. این دفاع را دفاع مشروع گویند)) .

مرحوم دکتر علی آبادی در یک تعریف کوتاه در این باره می گوید : ((شخصی که بر خلاف عدل و نصفت، مورد حمله قرار گرفته است و برای دفاع از خود، مرتکب جرم شده، در حالی که دفاع مشروع می باشد))

در تعریف دیگر از دفاع مشروع آمده است : ((هرگاه کسی به خاطر دفاع از نقش و یا عرض و یا ناموس و یا آزادی تن خود یا دیگری و با رعایت شرایط پیش بینی شده در قانون، مرتکب هر عملی گردد، عمل ارتکابی او جنبه محرمانه خود را از دست داده، چنین شخصی معاف از مسئولیت کیفری و مدنی است)) 

منظور از دفاع مشروع مورد نظر قانونگذار، این است که مدافع در مقام دفاع، مرتکب اعمالی شود که در شرایط عادی جرم است و دفاعی که منجر به صدمه و آسیبی نشود، مانند فریاد کشیدن و یا فرار کردن را شامل نمی شود.

پس تعریفی که می گوید : مدافع برای دفع تجاوز، حق دارد با نیروی شخصی، از جان و مال و ناموس خود دفاع کند، از تعریف مورد نظر قانونگذار کلی تر است. و به بیان دیگر، این تعریف، مانع نیست. تعریف زیر تا اندازه ای می تواند جامع و مانع باشد و معایب دیگر تعریف ها را ندارد.

((دفاع مشروع حقی است که قانون برای شخصی که مورد حمله ظالمانه قرار گرفته، مقرر کرده است تا در هنگام ضرورت و عدم دسترسی به قوای دولتی، آن شخص بتواند با استفاده از وسایل متناسب، برای دفع خطری که جان، مال، ناموس خود را و یا دیگری را تهدید کرده است، با اعمال زور و ایراد صدمه به تجاوز ؛ اقدام کنند.)) 

فهرست
مبانی دفاع مشروع و مروری بر تاریخچه آن در حقوق ایران    ۸

فصل اول: مبانی دفاع مشروع    ۹
مبحث اول: مفهوم شناسی و واژگان مرتبط    ۹
گفتار اول : دفاع و اقسام آن    ۹
گفتار دوم : دفاع مشروع    ۱۰
گفتار سوم : ارزش های مورد دفاع    ۱۸
مبحث دوم : نظریات توجیه کننده دفاع مشروع در حقوق عرفی    ۴۲
گفتار اول : نظریه ی حق طبیعی دفاع    ۴۲
گفتار دوم : نظریه ی قرارداد اجتماعی دفاع    ۴۴
گفتار سوم : نظریه اجبار معنوی در دفاع    ۴۵
مبحث سوم : ادله دفاع مشروع ازنظر منابع اسلامی    ۴۷
گفتار اول : دفاع مشروع در کتاب    ۴۹
گفتار دوم : دفاع مشروع در سنت    ۵۲
گفتار سوم : دفاع مشروع از نظر عقل    ۵۳
گفتار چهارم : دفاع مشروع از نظر اجماع فقها    ۵۶

فصل دوم : مروری بر تاریخچه دفاع مشروع در حقوق ایران    ۶۱
مبحث اول :حقوق قبل از انقلاب    ۶۱
گفتار اول : پیش از اصلاحات ۱۳۵۲ در قانون مجازات عمومی    ۶۱
گفتار دوم: اصلاحات قانون مجازات عمومی در سال ۱۳۵۲    ۶۳
مبحث دوم : دفاع مشروع در حقوق بعد از انقلاب    ۶۵
گفتار اول : عدم تغییر محسوس در مقررات دفاع در قوانین مصوب ۱۳۶۱، ۱۳۶۲، ۱۳۷۰، ۱۳۷۵    ۶۶
گفتار دوم : مقررات دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲    ۷۱

فهرست منابع