مقدمه

اهمیت بخش کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین و حتی تنها منبع تولید غذا برای تمامی انسانهای کره خاکی غیر قابل اغماض است با وجود نرخ فزاینده جمعیت انسانی اهمیت این بخش بیش از پیش نمود پیدا می کند و این در حالی است که متفکران در جستجوی افزایش بهره وری آن از طرق مختلف هستند. در این میان ترویج کشاورزی به عنوان مهمترین ابزار دستیابی به این هدف، مورد تاخت و تازهای بسیاری قرار می گیرد.

تاریخ نسبتاً کوتاه آن مبین این واقعیت است که این نهاد رسمی در طول نیم قرن گذشته پیوسته در حال تغییر و تحول بوده و مفاهیم، ابعاد، اهداف، استراتژی ها و ساختار و نقش و جایگاه آن در توسعه کشاورزی همواره در سطح جهان در بسیاری از کشورها بارها مورد تجدیدنظر و بازتعریف مجدد قرار گرفته است به نحوی که خوش بینی ها، انتظارات و برداشتهای رمانتیک از اثربخشی آن در اواخر دهه ۱۹۵۰، دهه سیاستهای مبتنی بر رشد به تدریج کم رنگ تر شده و ایده ترویج تا حد زیادی تحت الشعاع برنامه ها و رهیافتهای عمران اجتماعی قرار گرفته است. در طول دهه ۱۹۶۰ ترویج همگام با عمران اجتماعی در فراز و نشیب سیاست ها و استراتژی های نه چندان پایدار توسعه کشاورزی روستایی و تحت شرایط بی ثبات اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی کشورها و مناطق مختلف جهان در افق اهداف و ایده آلهای خود به حرکت بطئی ادامه داد و در اوایل دهه ۱۹۷۰ زمانی که عمدتاً تحت لوای ایده و الگوی توسعه روستایی ـ کشاورزی جامع یعنی مدل توسعه ای برتر این دهه قرار داشت بیشترین حملات و انتقادات را تحت عنوان ترویج متعارفی متوجه خود ساخت اما از آنجا که هیچگاه نمی توان در اهمیت رسالت و نقش اساسی ترویج یعنی انتقال تکنولوژی و توسعه منابع انسانی در فرایند توسعه کشاورزی به صورت جدی و مسرانه تردید نمود بار دیگر در دهه ۱۹۸۰ که برخی آن را دوره تجدید حیات ترویج جهانی می دانند مورد توجه و اقبال بین المللی قرار گرفت. این سازمان ها همراه با برخی کشورهای غربی از آن زمان به طور جدی تری در امر ترویج دخالت نمود و تلاش های چشمگیری در تعریف مجدد مفاهیم، اهداف سیاست ها و جمع بندی تجربیات و معرفی الگوها و رهیافتهای جدید داشته اند(حسینی،۱۳۷۵). 

َمکتب ترویج به عنوان یک نهاد آموزشی، پیوسته و وابسته به مردم است و در واقع اصالت و اشتهار آن هم ناشی از همین پیوستگی و وابستگی می باشد، بدین مناسبت در هر موقعیتی که ترویج از مردم و نهادهای مردمی فاصله گرفته باشد دیگر نمی توان از آن تلقی یک مکتب ترویجی داشت، تشکل سازمانی ترویج برای استحکام   موقعیت خدماتی خود در روستا می باید با تشکلهای موجود در روستا به منظور مبادله اطلاعات و مشاوره و همکاری در ارتباط مستقیم و مستمر باشد(شهبازی، ۱۳۷۵).از سویی می دانیم که یکی از ارکان اساسی ترویج تعاون و همیاری است بنابراین ترویج به عنوان عامل تسریع بخش توسعه کشاورزی زمانی در این راه موفق خواهد بود که مشارکت مردم محلی در تمام فعالیت های آن به عنوان یک اصل مهم حفظ شود.

یکی از متداول ترین شیوه های مشارکت مردم، در فعالیت های ترویج و توسعه کشاورزی مشارکت در قالب نظام مشارکت محلی می باشد. که شوراهای اسلامی روستایی نمونه بارز آن به حساب می آیند.شوراهای روستایی یکی از مهمترین جلوه های مشارکت جمعی در نقاط روستایی اند. شوراهای روستایی از لحاظ اصولی و نظری واجد سه قابلیت مهم اند که منطبق است بر الزامات پارادایم جدید توسعه:

۱٫ تشکیل شوراهای روستایی راهی است برای افزایش سرمایه اجتماعی در نقاط روستایی کشور

۲٫ شوراهای روستایی مهمترین سازوکار برای تقویت دموکراسی در روستاها به شمار می آید

۳٫ شورای روستایی راهی برای توانمندسازی مردم روستاهاست(زاهدی،۱۳۸۱).

شورای اسلامی روستایی از جمله نهادهایی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی ارکان طاغوتی رژیم پهلوی و تغییر در تمام سطوح مدیرتی کشور، در اغلب روستاها به صورت خودجوش و با انتخاب افرادی که عمدتاً در سنین جوانی بودند. برای گردش امور روستا و جبران خلاء ناشی از فقدان مدیریتی جامعه روستایی تشکیل شده و جایگزین نظام مدیریتی سابق از جمله:  مالک، خان، انجمن عمران ده، کدخدا، خانه انصاف و سپاهیان(بهداشت، دانش، ترویج و آبادانی و عدالت) گردید.

تشکیل شوراهای اسلامی و گسترش نهادهای مدنی و سپردن کارها به دست مردم از جمله مسائلی است که از بدو پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون فراز و نشیب هایی را به خود دیده که در چند سال اخیر با عنایت و توجه بیشتری دنبال می شود: اجرای برنامه های توسعه روستایی از طرف نهادهای انقلاب اسلامی و سازمان های دولتی با رویکرد جلب مشارکت مردم و استفاده از توان و ظرفیت روستاییان و آمادگی خود روستاییان برای جبران عقب ماندگی روستاها و فضای عمومی سالهای اولیه پیروزی انقلاب اسلامی، ذهنیت ها را معطوف به تشکیل شوراهای اسلامی روستایی برای تحقق و اجرای برنامه های توسعه روستایی نمود که در دنبال همین شرایط و به خاطر حضور جهاد سازندگی در روستاها، مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۱ قانون تشکیلات شوراهای اسلامی را تصویب و انجام انتخابات شورای اسلامی روستایی را به جهاد سازندگی واگذار نمود(بنار، ۱۳۸۱).

اولین دوره شوراها در سال ۱۳۶۵ خاتمه یافت در این سال قانون شوراها مورد اصلاح قرار گرفت ولی بنا به دلایل متعدد تا سال ۱۳۷۵ اجرای آن متوقف شد در سال ۱۳۷۵ قانون شوراها مجدد اصلاح گردید و اصلاحیه آن مورد تصویب قرار گرفت و اجرای آن در سال ۱۳۷۷ انجام پذیرفت. در اسفندماه ۱۳۷۷ اولین دوره انتخابات شوراهای اسلامی تحت نظارت فرمانداری های هر شهرستان و زیرنظر وزارت کشور برگزار شد. دومین دوره آن نیز در اسفندماه ۱۳۸۱ در سراسر کشور و به شکل گسترده انجام پذیرفت و در این دو دوره عملاً دیگر جهاد سازندگی نقشی در انتخابات و مسایل دیگر مربوط به شوراها نداشته و ندارد(امیرانی، ۱۳۷۸).

پس شوراهای اسلامی روستایی کنونی بعنوان یک نهاد مشارکتی دارای قابلیتها و توانمندیهای بسیاری در زمینه های مختلف کشاورزی و سرانجام حرکت به سمت توسعه کشاورزی دارند.

مشارکت شوراهای اسلامی روستایی در زمینه های فوق الذکر نتایج زیادی را به همراه دارد از جمله:

۱٫ جلب مشارکت بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری در فعالیت های تولیدی کشاورزی

۲٫ تحقق بخشیدن به اصل مشارکت مردمی به عنوان یک اصل مهم در ترویج کشاورزی

۳٫ استفاده بهینه از قدرت نفوذ این نهاد مردمی به لحاظ شناخت کافی آنان نسبت به فرهنگ، آداب و سنن مردم محلی در جهت مشارکت مؤثر در فعالیت های کشاورزی و سرانجام نیل به سوی توسعه کشاورزی

۴٫ همکاری در شناسایی مسائل و مشکلات کشاورزان و تعیین نیازهای آموزشی و ترویجی آنها

۵٫ همکاری در طراحی و تدوین برنامه های آموزشی و ترویجی متناسب با نیازهای منطقه

۶٫ همکاری با بخش ترویج جهاد کشاورزی بعنوان مروج مردمی و مددکار ترویجی

۷٫ شناسایی و معرفی اراضی و باغات مناسب جهت اجرای طرحهای نمایشی ترویجی (مکان یابی مناسب برای احداث، تشویق کشاورزان و …) و نظارت بر حسن اجرای این گونه طرحها و…

و از طرفی راهکارهای متعددی برای تقویت حضور هرچه مفیدتر این نهاد محلی و مردمی وجود دارد از جمله:

– تثبیت و پذیرفته شدن فرهنگ تفویض اختیار و سپردن امور مربوط به مردم در روستاها به شوراهای اسلامی روستایی بعنوان یک نهاد خالص مردمی

– پذیرفتن این اصل توسط دولت که شوراهای روستایی، ظرفیت، توانمندی و آمادگی برای پذیرش مسئولیت و نقش و تحرک بیشتر برای تصدی گری امور مختلف روستا بصورت جایگزین بخشی دولت را در خود سراغ دارد و…

با توجه به مطالب مذکور و نیز تحولات و پیشرفتهایی که امروزه در زمینه توسعه کشاورزی و نقش ترویج مشارکتی در رسیدن به این توسعه و سرانجام پایداری در کشاورزی و به تبع آن توسعه روستایی و سرانجام توسعه اقتصادی و در آخر توسعه ملی داریم، ضروری است مشارکت نهادهای محلی و مردمی نظیر شوراهای اسلامی روستایی جلب شود. به منظور استفاده بهینه و مطلوب از تواناییهای بالقوه این نهاد در فعالیتهای ترویج و توسعه کشاورزی، قبل از مشارکت دادن آنها بایستی زمینه ها و راهکارهای مشارکت آنها در این بخش با توجه به وظایف و اختیارات قانونی آنها به طور دقیق و شفاف مورد شناسایی قرار گیرد. تحقیق حاضر در پی نیل به این اهداف است.