علل ایجاد اسکان غیر رسمی در ایران و جهان و نحوه ساماندهی آنها

رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری در نظام اقتصادی روستایی ایران در بعد از سالهای ۱۳۴۵ پدید آمد، سبب شد تا شهرها بویژه شهرهای بزرگ به عنوان مقصد مهاجرت های مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرت های وسیع و گسترده ای گردند.

در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده رسمی شهر و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهرها را نداشتند، برای تامین سر پناه خود بویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آوردند. هر چند که شدت و حجم این مسأله در استان های کشور و شهرهای آنها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است. آنچه مسلم است پدیده اسکان غیررسمی یکی از مهمترین مشکلات شهرهای بزرگ از جمله تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، زاهدان، رشت است، برآورد می شود یک هفتم جمعیت این شهرها در سکونتگاه های غیررسمی و نابسامانی ساکن باشند (پورآقایی، ۱۳۸۳ :۴۶).

به طور کلی راه حل های متداولی در کشور نسبت به موضوع اسکان غیررسمی طی ۴ دهه گذشته وجود داشته از سال ۱۳۴۰ که نقطه عطف شکل‌گیری این پدیده ی شهری می باشد که هیچکدام از این راه حل ها نگاه جامعی نسبت به این سکونتگاه ها و رفع این معضل شهری نگردید وتبعات منفی را نیز در برداشت.

در حال حاضر رویکرد و راه حل اصلی نسبت به حل اینگونه سکونتگاه ها که امروزه در دنیا تجربه شده، نگاه توانمند و ساماندهی این سکونتگاه ها می باشد که خوشبختانه در کشور نیز از سال ۱۳۸۱ با  همکاری مشترک دولت جمهوری اسلامی ایران و بانک جهانی در پنج شهر زاهدان، بندرعباس، کرمانشاه، سنندج و تبریز بصورت پایلوت در حال انجام و تجارب ارزشمندی در ارتباط با شیوه مداخله در این سکونتگاه ها را سبب گردیده و قابل تعمیم به سایر شهرهای کشور می باشد.

در این رویکرد نقش بخش دولتی صرفا نقشی تسهیل کننده و هماهنگ کننده و نه صرفا تامین کننده می باشد. بعبارتی با توجه به تمهیدات قانونی و نقش دولت، با ایجاد انگیزه هایی که توسط منابع دولتی امکان پذیر می باشد از یک سو و استفاده از منابع درونی این اجتماعات، ظرفیت های بالقوه (موجود) و سرمایه های اجتماعی از سویی دیگر می توان برنامه-ای جامع و یکپارچه مدیریت شهری جهت توانمندسازی و ساماندهی این محدوده ها تدوین و اجرایی نمود.

فهرست مطالب
مقدمه
۲-۱: مفاهیم و واژگان تحقیق    19
۲-۱-۱: ساماندهی    19
۲-۱-۲: مسکن    19
۲-۱-۳: سکونتگاه غیررسمی    19
۲-۱-۴: اسکان غیر رسمی    20
۲-۱-۵: حاشیه نشینی    21
۲-۲: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای شمالی    24
۲-۳: حاشیه نشینی در جهان    27
۲-۴: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای جنوب    27
۲-۵: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در ایران    31
۲-۵-۱: تاریخچه حاشیهنشینی در ایران    35
۲-۶: اصول نظری تبیین پدیدهی حاشیهنشینی    37
۲-۶-۱: سطح کلان    38
۲-۶-۲: سطح میانی    39
۲-۶-۳: سطح خرد    40
۲-۷: علل بروز حاشیهنشینی    43
۲-۷-۱: بحرانهای حاصل از حاشیهنشینی در کلان شهرها    43
۲-۸: اسکان غیررسمی در ایران    44
۲-۸-۱: انواع سکونتگاههای غیررسمی در ایران    44
۲-۸-۲: مهمترین و عمده ترین علل پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در ایران    45
۲-۹: ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی    49
۲-۱۰: ساماندهی و ارتقاء بخشی سکونتگاههای غیررسمی    52
۲-۱۱: راهکارها و سیاستهای تکاملی ساماندهی اسکان غیر رسمی در ایران و جهان    58
۲-۱۱-۱: سیاست نادیدهانگاری یا بی تفاوتی    58
۲-۱۱-۲: تحول در نظام اقتصادی – اجتماعی و ساختار جامعه    59
۲-۱۱-۳: سیاست تخریب و پراکنش    60
۲-۱۱-۴: ساخت مسکن اجتماعی یا مسکن متعارف    61
۲-۱۱-۵: ارائه زمین و خدمات    61
۲-۱۱-۶: آزادسازی و تثبیت اقتصادی    62
۲-۱۱-۷: سیاست توانمندسازی    63
۲-۱۱-۸: ارتقای محیطی    65
۲-۱۲: راهحلهای متداول در ایران نسبت به موضوع اسکان غیر رسمی    65
۲-۱۳: مشکلات برنامهریزی سکونتگاههای غیررسمی در ایران    67
۲-۱۳-۱: مشکلات نظام تصمیمگیری    67
۲-۱۳-۲: عدم وجود دیدگاه فضایی در برخورد با این نواحی    67
۲-۱۴: مولفه های اجتماعی،اقتصادی،کالبدی ومدیریتی اسکان غیررسمی    68
۲-۱۵: عوامل تاثیر گذار در تشدید اسکان غیر رسمی    69
۲-۱۵-۱:طرحهای شهری    69
۲-۱۵-۲ قوانین زمین شهری    69
۲-۱۵-۳: شهرهای جدید    70
۲-۱۶: برنامه توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی    71
۲-۱۷: نقش و اهداف ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی    72
۲-۱۷-۱: عمدهترین دستاوردهای ملی    74
۲-۱۷-۲: مشکلات  فرارو    75
۲-۱۷-۳: امکانات و فرصتهای پیشرو    76
۲-۱۸: ضرورت ظرفیتسازی برای ارتقای توانمندی اجتماع محلی و ارتقاءبخشی سکونتگاههای غیررسمی    77
۲-۱۸-۱: مفهوم ظرفیتسازی    78
۲-۱۹: بررسی تاثیر سکونتگاههای غیر رسمی بر امنیت اجتماعی    82
۲-۲۰: پیامدهای سکونتگاههای غیررسمی بر اقتصاد شهر (تشدید نابرابریهای موجود)    83
۲-۲۱: اسکان غیررسمی و مدیریت شهری    83
۲-۲۲: راهکارهای ساماندهی فضای شهری    85
۲-۲۳: مهاجرت و اسکان غیررسمی    92
۲-۲۴: رابطه بین مهاجرت، بیکاری و اسکان غیررسمی    93
۲-۲۵: تجمیع زمین    95
۲-۲۶: فرآیند تجمیع زمین    97
۲-۲۷: تجمیع زمین در ایران    99
۲-۲۷-۱: تجمیع در مقیاس خرد (چند پلاک)    99
۲-۲۷-۲: تجمیع متوسط (تجمیع چند بخش از بلوک و یا دو بلوک)    100
۲-۲۷-۳: تجمیع کلان (در مقیاس بیش از دو سه بلوک)    100
۲-۲۸: تجمیع زمین و بافتهای فرسوده شهری    103
۲-۲۹: جمعبندی از روش تجمیع زمین    104
۲-۳۰: طرحهای تجمیع    106
۲-۳۱: پیشینه و سابقه کابرد روش سازماندهی مجدد زمین در کشور ژاپن    108
۲-۳۲: مهمترین مزایای کاربرد روش سازماندهی مجدد زمین    112
۲-۳۳: فواید طرح سازماندهی مجدد زمین برای هر دو گروه مالکان و دولت    115
۲-۳۴: انتقادهای بیان شده در مورد طرح سازماندهی مجدد زمین    117
۲-۳۵: مزایای روش یکپارچهسازی (سازماندهی مجدد زمین)    118
۲-۳۶: روش تنظیم مجدد زمین در قالب یک مشارکت دو طرفه بین دولت و مردم    121
۲-۳۷: معرفی یک پروژه تعدیل و تنظیم دوباره قطعات زمین    122
۲-۳۷-۱: اصول پروژه    129
۲-۳۷-۲: مشارکت شهروندان    133
۲-۳۷-۳: سازماندهی و مدیریت    134
۲-۳۷-۴: مزایای این پروژه    134
۲-۳۷-۵: شروط لازم جهت اجرای پروژه تنظیم دوباره قطعات زمین    136
۲-۳۷-۶: فرآیند انجام پروژه    139
۲-۳۸: نتیجه گیری    143

فهرست جداول
جدول ‏2 1: تحولات جمعیت شهری و روستایی ایران طی دو دهه گذشته    25
جدول ‏2 2 :بررسی علل پیدایش، سطح علتیابی ، نگرش و نحوه برخورد دیدگاهها با اسکان غیررسمی    41
جدول ‏2 3 : نگاهی گذرا به چارچوبهای نظری مرتبط با مسکن شهری    42
جدول ‏2 4 : بررسی تحولات عملکردی دولتها در رابطه با کمبود مسکن و اسکان غیررسمی    61
جدول ‏2 5  :بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی قبل از انقلاب    62
جدول ‏2 6 :  بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی بعد از انقلاب    63
جدول ‏2 7 : راهکارهای ایجاد بستر مناسب در جهت انگیزش مشارکت ساکنان مناطق اسکان غیررسمی    65
جدول ‏2 8 : مزایا و معایب روشهای مداخله در ایران    85
جدول ‏2 9 : ارزشیابی زمین و توزیع مجدد بر اساس ارزش مربوطه    94
جدول ‏2 10 : گزینه های مختلف برای دریافت زمین    94

فهرست اشکال
نمودار ‏2 1 : الگوی نظری جهت تبیین حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی    31
نمودار ‏2 2 : موارد استفاده از روش تجمیع زمین در طرحهای شهرسازی    66
 

فهرست اشکال
تصویر ‏2 3 : فرآیند تجمیع زمین    68
تصویر ‏2 4 : نمونهای از طرحهای بازسازی بافتهای فرسوده ـ شهر مشهد.    70
تصویر ‏2 5 : تبدیل بافت قدیمی و ارگانیک به ساختار منظم و مبتنی بر خطوط راه آهن از طریق اجرای طرحهای بازتنظیم زمین در یکی از شهرهای ژاپن    74
تصویر ‏2 6 : مکانیزم تکنیک بازتنظیم زمین    75
تصویر ‏2 7 : تعدیل و تنظیم قطعات زمین با کاربرد طرح سازمان دهی مجدد زمین در ژاپن    78
تصویر ‏2 8 : ایده اصلی روش سازماندهی مجدد زمین، تغییر قطعه بندی زمین است    80
تصویر ‏2 9 : تعدیل و تنظیم قطعات زمین بعد از اجرای طرح سازماندهی مجدد زمین به ترتیب در طرح راما چهار و طرح مانانگ کازیلا در شهر بانکوک    81
تصویر ‏2 10 : اصلاح قطعات زمین و افزایش تسهیلات عمومی از نکات مثبت اجرای طرح سازماندهی مجدد زمین است    82
تصویر ‏2 11 : اجرای طرح سازماندهی مجدد زمین، در اکثر موارد با افزایش تراکم همراه خواهد بود.    82
تصویر ‏2 12 : قطعه بندی پلاکهای مسکونی قبل  و بعد از یکپارچه سازی اراضی    83
تصویر ‏2 13 : مکانیزم احیای زمین براساس سیاست تنظیم مجدد زمین    86
تصویر ‏2 14 : نمونه هایی از پروژه های تعدیل و تنظیم دوباره قطعات زمین در بانکوک    88
تصویر ‏2 15 : نمونه ای از پروژه های تعدیل و تنظیم دوباره قطعات زمین درتایوان    89
تصویر ‏2 16 : نمونه ای از پروژه های تعدیل و تنظیم دوباره قطعات زمین در بانکوک    90
تصویر ‏2 17 : معرفی اجزای پروژه تعدیل و تنظیم دوباره قطعات زمین    91