چارچوب نظری و پیشینه پژوهش تنوع فرهنگی

تنوع فرهنگی چهره غالب جوامع انسانی و کشورهای جهان است. چنانکه جمعیت کشورهای کاملاً همگن که از یک گروه قومی و فرهنگی تشکیل شده باشند، حدود ۴ درصد جمعیت جهان برآورد شده است. بدین سان تنوع  و تکثر و ناهمگونی قومی قاعده عام و جهان شمولی در سطح دولت های ملی است (گودرزی،۱۳۸۵).

برخی صاحب نظران علل تنوع فرهنگی را غلبه نظامی و پیروزی در عرصه جهان گشایی، همچنین پدیده استعمار و مهاجرت و جنبش های مردمی، قلمداد می کنند. برخی دیگر، عوامل مهم پیدایش ناهمگونی قومی در دنیای مدرن را در دین، نژاد و ملیت دانسته اند. با این حال مجموعه این عوامل را  می توان ذیل عناوین کلی زیر قرار قرار داد.

مهاجرت

بخش عمده چهره ناهمگون جوامع به مهاجرت های اختیاری و اجباری مربوط می شود که در ادوار مختلف تاریخ، به ویژه در چند سده اخیر انجام گرفته است.

از دیگر عوامل مهاجرت های گسترده در ادوار گذشته، حاکمیت یافتن طوایف و اقوام بوده است. در چنین مواقعی حکومت های قومی برای حفظ اقتدار و سلطه خود به کوچاندن هم تبارهایشان مبادرت میکرده اند. گاه نیز اقوام هم تبار با مشاهده آسایش و امنیت و رفاه هم تباران خود دست به کوچ           می زده اند.

مهاجرت طوایف مختلف ترک و مغول به ایران، در دوران حکومت سلجوقیان، غزنویان، مغول ها و تیموریان، از جمله این نوع مهاجرت ها بوده است. در پاره ای جوامع نیز کوچاندن گروه های قومی به خاطر پاسداری از بلاد مرزی بوده است، همانند کوچ طوایفی از کردها به خراسان در عهد نادرشاه افشار.

گاه نیز پادشاهان به کوچ اجباری طوایف و اقوام به علل مختلف دست زده اند که در زمره مهاجرت های اجباری قرار می گیرند.

غلبه نظامی یا کشورگشایی

از دیگر علل چهره ناهمگون جوامع امروزی، جهانگشایی های امپراتوران باستان یا کشورهای استعمارگر چند سده اخیر بوده است. به طور مثال، غلبه نظامی کشور روسیه در جنگ های معروف به ایران و روس در عهد قاجار که باعث جدا شدن بخش های وسیعی از حوزه اقوام ایرانی در شمال غرب و شمال شرق کشور گردید، از جمله عوامل ناهمگونی قومی به شمار می روند (مرودشتی و حسینی بهشتی، ۱۳۸۰).

تغییر قلمرو سیاسی

گاه قبض و بسط حکومت ها بر اثر عوامل مختلفی چون؛ هجوم بیگانگان، حمایت خارجی از شورشها یا فروپاشی داخلی، عوامل طبیعی چون سیل، زلزله و خشکسالی و… انجام گرفته است. در هر یک از اشکال فوق و دیگر عواملی که باعث تغییر قلمرو سیاسی کشورها گردیده، بر تنوع آن ها افزوده شده است (فیزی، ۱۳۸۴).

مرزهای قومی

مرزبندی بسیاری از کشورها طبیعی نیست. مرزهای طبیعی مرزهایی است که گروه های نژادی- فرهنگی را بر اساس تفاوت های موجود تقسیم می کند. با این حال در کشورهای امروزی، به ویژه کشورهای اشغال شده، اغلب مرزها غیر طبیعی است. بدین شکل که یک گروه قومی بین دو یا چند کشور تقسیم شده و این باعث تقویت ناهمگونی قومی در کشورها شده است، به گونه ای که در اغلب موارد باعث مرزگریزی و جدایی خواهی قومی در اشکال مختلف داخلی و منطقه ای می شود (گودرزی،۱۳۸۵).

جهانی شدن

یکی از مباحث اساسی بشری در دو دهه اخیر، مساله جهانی شدن[۱] و تأثیر آن بر تنوع فرهنگی جوامع است. این پدیده نه تنها بر جنبه های اقتصادی، صنعتی و اجتماعی زندگی ، بلکه بر جنبه فرهنگی مردم نیز تأثیر عمیق گذاشته است و باعث تنوع و چند فرهنگی شده است. با پیشرفت فناوری و تجلی آن در امکانات مخابراتی نظیر تلفن، ماهواره، اینترنت، شبکه‌های رسانه‌ای جهانی و سهولت سفر و جابه‌جایی با تجهیزات مدرن، ارتباط مردم کشورهای دنیا با یکدیگر روز به روز بیشتر شده است. ارتباطی که به واسطه پیشرفت فناوری حاصل شده، فضایی را فراهم ساخت که هرگاه در گوشه‌ای از جهان برای کسی اتفاقی بیفتد، پیامدهای مستقیمی در نقطه دیگری از جهان به بار می‌آورد(پاکوئین[۲]، ۲۰۰۰).

اختلاط چند عامل در کنار یکدیگر

رخدادها و پدیده های اجتماعی اغلب چند سطحی و چند بعدی هستند. بنابراین پدیده تنوع فرهنگی نیز در بسیاری موارد از اختلاط چند عامل، از جمله عوامل بالا، نشأت گرفته است(گودرزی،۱۳۸۵).