بنا های اولیه مسجد جامع كبیر یزد

بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایاو یا در كناربناهای متنوعی بنا گردیده كه در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ،مسجد جامعع عقیق،مسجد جمعه قدیم در درده،مسجد جامع نو وبناهای الحاقی آن با اسامی گوناگون از آنها یاد شده است

بنا های اوّلیه مسجد جامع كبیر یزد

” بررسی تاریخچه مسجد جامع كبیر یزد”

پیشگفتار

وجود ویژگی های متنوّع در دوره های تاریخ تكوین معماریمسجد جامعع كبیر یزد از یكسو و تضادّ در نوشته ها واقوال از دیگر سو،تاریخچه ای پیچیده و مبهم از این بنای مهمرا در پیشرو قرار داده است.این امر موجب آنن شد تا با هدف رفع ابهامات تاریخی مسجد و معرفی ان در دوره های تاریخی پژوهش حاضر شود.

بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایاو یا در كناربناهای متنوعی بنا گردیده كه در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ،مسجد جامعع عقیق،مسجد جمعه قدیم در درده،مسجد جامع نو وبناهای الحاقی آن با اسامی گوناگون از آنها یاد شده است .

در بررسی حاضر از بناهایی كه در قرون اولیه اسلامی تا نیمه قرن ششم ه.ق.در این مكان احداث شده تحت عنوان »بناهای اولیه مسجد جامع كبیر یزد« یادد شده است كه آثار بسیار اندكی از آن باقی است.نكته جایز اهمیت در رفع ابهامات تاریخچه مسجد آن است كه هر ساخت و ساز و اقدام تازه ای در بنا،با تعمیرات و نوسازی آثار قبلیو به عبارتی با ابقاء و احیای آثار گذ شته توام است و این امر نه تنهادر بنا به طور خاص اتفاق می افتد،بلكه همواره با تغییر و تحولات محیطی مسجد نیز همراه است تاسازمان ،فضایی شهرراكه خود نیز به آن وابسته است ،تبلور و انتظامبخشد.

این مهم در بررسی تاریخی مسجد رهنمودی است تا نهوه برخورد پیشینیان با آثار گذ شته راروشن سازد،نگرش آن ها در قالب بنای منفرد نبوده،بلكه به عنوان یك فضای شهری، با هدف پرهیزاز تخریب و انهدام محیط عمل می كرده اند تا این اقدام به بی هویتی بنا و تزلزل در نظم اندامواره بافت های قدیمی شهرها منجر نگردد.

روش پژوهش

بررسی های اولیه بیانگر این حقیقت بودند كه نه تنها تعدد و تنوع بنا ها یاولیه مسجد زیر سئوال است بلكه بانیان بناها و تاریخ بنیان آنها نیز درپرده ای از ابهام قرار دارد.

مهمترین و پیچیده ترین بخش یافتن شجره نامه ای آل كاكویه یزد (قرون 5

و6 ه.ق )بود كه در منابع تاریخی از بانیان بناهای اولیه بشمار می رود. دقت در تمامی آثار و مقایسه منابع موجود و همچنین یافتن نسبتهای فامیلی حكام كاكویی با سلاطین وقت ایران، چون كلافی سر در گم زمانی طولانی این پژوهش را متوقف ساخت كه در نهابت با پژوهش های مكرر این امر میسر گردید.

منابع مورد استفاده

در میان مورخین، مورخین قرن نهم ه.ق جعفر بن محمد حعفری مولف تاریخ یزد به سال 844 ه. ق و احمد بن حسین بن علی كاتب مولف تاریخ جدید یزد پس سال 862 ه. ق اطلاعات ارزنده ای از مسجد را ارائه داده اند. همچنین آثار دیگر مورخینی چون محمد مستوفی بافقی، وطرب نائینی را در زمره مورخین متأخر می توان بر شمارد. مقالات و آثار ارزنده معاثری كه مشخصاتی از مسجد را عرضه كرده اند واز مهمترین این آثار، یادگارهای یزد، تألیف دكتر ایرج افشار است.

مهمترین و رهگشاترین آثار، وقف نامه جامع الخیرات است كه شرح موقوفات سید ركن الدین محمد بانی مسجد جامع نو و پشر ارشدش سید شمس الدین داماد رشید الدین فضل الله است. این وقف نامه در جلد دوم یادگارهای یزد به چاپ رسیده است.

علاوه بر جامع الخیرات وقف نامه هایی در كرباس ورودی اصلی مسجد فعلی به صورت كتیبه های تاریخ داری نصب است كه ازمنابع مهم به شمار می روند.

معرفی بناهای اولیه مسجد جامع كبیر یزد

بخش عمده بناهای اولیه به هنگام گسترش صحن مسجد جامع نو و نوساریهای عهد قاجاریه به سال1240 ه. ق تخریب شد. بقایای تاریخی این مجموعه در سمت شرقی صحن، تا قبل از تعمیرات اساسی سال 1324 ه .ش باقی بود و در این سال این اثر ارزنده تاریخی منهدم وشبستان جدیدی د رمكان آن احداث گردید. تنها اثر به جا مانده از بناهای اولیه، بخشی از جداره شمال شرقی مسجد است كه احتمالاَ پئسته اصلی یا لاولیه هم نیست ولی د رتعمیرات مسجد دست نخورده باقی مانده است و شامل دو ورودی قدیمی و متروك، یكی د رسمت شمال و دیگری در سمت شرق است ( تصویر شماره یك ).

شبستان موجود در سمت غربی صحن مسجد، احتمال دارد شبستانی از مجموعه قدیمی باشد كه در تغییر و تحولات 1240 ه .ق عهد قاجار، مورد تعمیر ونوسازی قرار گرفته و با تغییرات عمده ای كه به ویژه در پوشش سقف به خود دیده، آن را به دوره قاجار نسبت داده اند. اما به احتمال قریب به یقین، شبستان درجایگاه طرح قدیمی است به ویژه آن كه قبله آن نسبت به قبله اصلی انحراف دارد( تصویر شماره دو).

در میان افرادی كه بقایای تاریخی بناهای اولیه را د رسمت شرقی صحن رویت كرده اند، ماكسیم سیرو، نقسه دقیقی ا زمسجد را در سال1317 ه .ش مطابق با 1938 م ترسیم كرده است كه به خوبی آثار بناهای اولیه را نشان میدهد ( تصویر شماره سه). او همچین در این نقشه دوره تاریخی تمامی جرزهای بنا را مشخ
ص كرده است كه بسیار لرزنده است. وی البته تنها بخش شرقی صحن را از بناهای اولیه دانسته و این بخش را به طور جداگانه نیز ترسیم كرده است، اما شبستان شازده را، قاجاری معرفی كرده است كه این احتمال وجود دارد كه كل شبستان تخریب و بر اساس طرح قدیمی با همان انحراف قبله دوباره سازی شده باشد.

ماكسیم سیرو تصاویری از بقایای تاریخی را در انتهای گزارش خود علاوه

بر تصویر پانورامایی ارائه كرده است كه به خوبی مجموعه را معرفی می كند (تصویر شماره 4).

ابهام‌های تاریخی