تجلی وحدت و كثرت در هنر اسلامی

هنر اسلامی نمودار همان مفهومی است كه از نامش برمی آید، بدون هیچ ابهام و تردیدی هنر اسلامی بیرونی ترین و ملموسترین چهره اسلام است» اندیشه اسلامی بعد از گذشته دو سده، هنری با خصوصیات ویژه و منحصر به فرد به جهان عرضه كرده كه خصوصیات آن برای قرنها پایدار مانده و روز به روز شكوفاتر و درخشانتر شده است این خصوصیات تا زمانی كه وحدت وجود داشت تداوم یافت

تجلی وحدت و كثرت در هنر اسلامی

«هنر اسلامی نمودار همان مفهومی است كه از نامش برمی آید، بدون هیچ ابهام و تردیدی. هنر اسلامی بیرونی ترین و ملموسترین چهره اسلام است». (بروكهارت، 1365، 16)

اندیشه اسلامی بعد از گذشته دو سده، هنری با خصوصیات ویژه و منحصر به فرد به جهان عرضه كرده كه خصوصیات آن برای قرنها پایدار مانده و روز به روز شكوفاتر و درخشانتر شده است. این خصوصیات تا زمانی كه وحدت وجود داشت تداوم یافت. این هنر وحدت را در هماهنگی جستجو می كرد و هماهنگی چیزی جز كثرت در وحدت نبود. وحدت زیربنای همه چیز بود و وحدت و هماهنگی به كمك هندسه، وزن و نور جلوه گر می شد. در روند چنین اندیشه ای بود كه هنر اسلامی از سده های 13-12 ق در تمامی سرزمینهای اسلامی، از نظر ساختار و تزیین، از الگوی واحدی پیروی كرد و آن را تداوم بخشید. ویلسون، 1377، ص 4

نكته اساسی در هنر اسلامی كه باید بدان توجه كرد عبارت است از توحید. هنرمند مسلمان از كثرات می گذرد تا به وحدت نایل آید. انتخاب نقوش هندسی و اسلیمی و خیالی و كمترین استفاده از نقوش انسانی و وحدت این نقوش در یك نقطه، تاكیدی بر این اساس است:

ندیم و مطرب و ساقی همه اوست خیال آب و گل در ره بهانه

(مددپور، 1377، 196)

جهان در تفكر اسلامی جلوه و مشكات انوار الهی است و حاصل فیض مقدس نقاش ازلی، و هر ذره ای و هر موجودی از موجودات جهان و هر نقش و نگاری مظهر اسمی از اسماء الهیه است و در میان موجودات، انسان مظهر جمیع اسماء و صفات و گزیده عالم است. (همو، 1374، 133)

به هر تقدیر جلوه گاه حقیقت در هنر، همچون تفكر اسلامی، عالم غیب و حق است، به عبارت دیگر، حقیقت از عالن غیب برای هنرمند متجلی است، و همین جهت، هنر اسلامی را عاری از خاصیت مادی طبیعت می كند. او در نقش قالی – كاشی و تذهیب و حتی نقاشی كه به نحوی مانع حضور و قرب به جهت جاذبه خاص است، نمایش عالم ملكوت و مثال را كه عاری از خصوصیات زمان و مكان و فضای طبیعی است می بیند. در این نمایش كوششی برای تجسم بعد سوم و پرسپكتیو دید انسانی نیست. تكرار مضامین و صورتها همان رفتن به اصل است. هنرمند در این مضامین از الگوی ازلی نه از صور محسوس بهره می جوید، به نحوی كه گویا صور خیالی او به صور مثالی عالم ملكوت می پیوندد. (همو، 1377، 196)

از دیدگاه یك هنرمند مسلمان یا هنرمندی در جهان اسلام، و یا پیشه وری كه بر آن بود تا سطحی را تزیین كند، پیچاپیچی هندسی بی گمان عقلانی ترین راه شمرده می شد. زیرا كه این نقش اشاره بسیار آشكاری است بر اندیشة) اینكه یگانگی الاهی یا وحدت الوهیت زمینه و پایة گوناگونیهای بی كران جهان است. در واقع وحدت الوهیت در ورای همة مظاهر است، زیرا كه سرشت آن مجموع و كل است چیزی را در بیرون وجود خویش نمی گذارد و همه را فرا می گیرد و «وجود دومی» بر جای نمی گذارد. با این همه، از طریق هماهنگی تابیده بر جهان است كه وحدت الوهیت در جهان نمودار می شود و هماهنگی هم چیزی نیست جز «وحدت در كثرت» (الوحده فی الكثره) به همان گونه كه «كثرت در وحدت» (الكثره فی الوهده) است. در هم گره خوردگی بیانگر یك جنبه و جنبه های دیگر است. ولی باز هم این مطلب به یاد می رسد كه وحدت زیربنای همه چیز است، یعنی آنكه جهان از عامل واحدی پی ریزی شده است مانند یك طناب یا یك خط كه در سیری بی كران پیوسته به خویشتن بازمی گردد و دور می شود. (بوركهات، 1365، 75)

خطوط یك سلسله معانی در ذهن ایجاد می كنند، یك خط عمودی در حقیقت سمبلی است از متعالی شدن و بالا رفتن، یك خط افقی سمبلی است از سكون و به اصطلاح بی حركت بودن. مقدار این خطوط به اضافه خطوط مایل كه عبارت از حركاتی است كه به حقیقت به یكی از این سوها باید برود، با هم در هنر اسلامی تبادل دارند.

اگر یك خطی از چهل و پنج درجه، رو با پائین بیاید حركت افولی است، و اگر از چهل و پنچ درجه بیشتر باشد و رو با بالا برود، حركتی است كه می خواهد به جهت صعود برگردد.مجموعة این‌ها دریك هنراسلامی به‌اضافةخطوط مدور و متحركت، به صورت بسیار متعالی تركیب شده است. روزنه ای به باغ بهشت