خط و تذهیب و نقاشی در اسلامى

پیدایى خط نیز چونان شعر و موسیقى در وجهه نظر اسلامى هنرمندان مسلمان بنیادى‏میتولوژیك و الهامى و ازلى یافته است و در قصص مقدس درباره پیدایى خط روایات‏مختلفى است

خط :

به بیان قرآن زبان و خط ودایعى‏اند الهى در انسان كه آدمى با آن از اسماء الله حكایت‏مى‏كند و به معرفت الله نائل مى‏گردد ⁽⁴⁾ .آیات متعددى در قرآن ناظر بر مراتب فوق است:

الرحمن علم القرآن خلق الانسان علمه البیان ⁽⁵⁾

،اقرء و ربك الاكرم الذى علم بالقلم،علم الانسان ما لم یعلم ⁽⁶⁾

،ن و القلم و ما یسطرون ⁽⁷⁾

،قال علم آدم الاسماء كلها یا آدم انبئهم‏باسمائهم فلما نباهم باسمائهم ⁽⁸⁾ .

قاضى احمد قمى در گلستان هنر در باب قلم پس از ذكر حدیث‏«اول خلق الله القلم‏»ابیاتى چنین مى‏آورد:

هستى ز قلم رقم پذیرست زو شمع قلم فروغ گیرست سروى است قلم به باغ ادراك سایه ز رقم فكنده بر خاك

او مى‏نویسد قلم یا نباتى است‏یا حیوانى.قلم حیوانى همان قلم موى نقاشان است كه‏سپرسازان مانى فرهنگ و جادو طرازان ختاى و فرنگ به دستیارى آن اورنگ نشین‏كشور هنر و نقشبندان كارخانه قضا و قدرگشته‏اند،اما قلم كتابت نباتى است‏حسب الاشاره‏كثیر البشارة منتخب جریده موجودات و منتخب حضرت واجب بالذات نبى عربى‏محمد الابطحى علیه و آله افضل الصلوات و اكمل التحیات كه فرموده‏«من كتب‏بحسن الخط بسم الله الرحمن الرحیم داخل الجنة به غیر الحساب‏».قاضى در ادامه از قول‏حضرت مولا على(ع)مى‏نویسد كه غرض از حسن خط-نه هیمن لفظ بود و حرف و نقط:

بل اصول صفا و خوبى بود زان اشارت به حسن خط فرمود

باز در شرح حسن خط قاضى اشاره به قول على(ع)دارد كه فرمود نیكویى خط زبان‏دست است و روشنى درون(حسن الخط لسان الید و بهجة الضمیر).بدینسان قاضى‏مقدمات كلام را فراهم مى‏كند تا بگوید:«الخط اصل فى الروح و ان ظهرت به جوارح‏الجسد» ⁽⁹⁾ و لازمه حسن خط ترك منهیات و محافظه صلوات است.پس باید روح ازكدورت پاك افتاده شود تا خط نیز نیكو و صاف و پاك گردد.از قول او افلاطون نیز خطرا«هندسه روحانى‏»مى‏دانسته كه با اعضاى بدن ظاهر مى‏شود:«الخط هندسة روحانیة‏ظهرت بالة الجسمانیه‏».از این جهت افلاطون خط را مخصوص دست نكرده و به دست‏مقید نساخته كه اعضاء را شامل است ⁽¹⁰⁾ .

پیدایى خط نیز چونان شعر و موسیقى در وجهه نظر اسلامى هنرمندان مسلمان بنیادى‏میتولوژیك و الهامى و ازلى یافته است و در قصص مقدس درباره پیدایى خط روایات‏مختلفى است.

ابن ندیم عقلى مذهب در الفهرست‏با كراهت این قول را كه‏«حضرت آدم اول كسى‏بود كه خطوط اسلامى را وضع كرد»روایت مى‏كند.به اعتقاد معاصران او كه به قصص‏دینى تعلق خاطرى داشته‏اند آدم علیه السلام سیصد سال قبل از مرگش خطوط را در گل‏نوشت و به آتش پخت و وقتى كه زمین را طوفان زد،آن خطوط سالم ماند و هر دسته وگروهى خط خود را یافتند و به همان گونه نوشتند» ⁽¹¹⁾ .

قاضى همین قصص را به صورتى دیگر بیان مى‏كند.به اعتقاد او حضرت آدم اول كسى‏است كه خط عربى را نگاشت و قلم به دست گرفت.پس از آن شیث‏بن آدم به كار نگارش‏خط ادامه داد و در زمان حضرت ابراهیم(ع)خط عبرى نوشته شد.به اعتقاد بعضى این‏خط از ادریس نبى(ع)بوده است.او به روایت ایرانیان منشا خط را«تهمورث‏» مى‏داند ⁽¹²⁾ .برخى نیز آن را به هود پیامبر(ع)منسوب داشته‏اند و او را مبدع خط دانسته‏اند.

از نظر خطاطان اسلامى نخستین خط كامل از آن حضرت على(ع)است:«خطى كه‏دیده اولو الابصار را سرمه‏وار به وحى الهى و اوامر و نواهى حضرت رسالت پناهى‏صلى الله علیه و آله و سلم روشنایى مى‏بخشید خط كوفى بود و ارقام اقلام معجز نظام‏حضرت شاه ولایت پناه سلام الله علیه در میان است كه چشم جان را ضیاء و لوح ضمیر راجلاء كرامت مى‏فرماید و خوشتر از آن حضرت صلوات الله علیه كس دیگر ننوشته وبهترین خطهاى كوفى آن است كه آن حضرت سلام الله علیه نوشته است ⁽¹³⁾ .

سند علم خط به حسن عمل بس بود مرتضى على ز اول

بعد از على،ائمه اطهار یكى پس از دیگرى در خوشنویسى به كمال بوده‏اند و استادان‏خط هم از شاگردان ائمه محسوب یا ملهم از ائمه تلقى شده‏اند.