روند تحولات جمعیت بندرتركمن طی سالهای 75-1335 و افق آینده آن

شناخت وآگاهی ازتغییروتحولات جمعیتی جوامع، لازمه هرگونه برنامه ریزی برای آنهاست،چون تمامی جنبه های اقتصادی ،اجتماعی وفرهنگی آن جوامع با عددجمعیت وویژگیهای ساختاری آن پیوندخورده استاین مقاله با هدف بررسی تحولات جمعیتی بندرتركمن به عنوان یكی از شهرهای كوچك اندام كشور صورت گرفته تا ضمن تحلیل رونداین تحولات وبازشناسی علل وعوامل مؤثردرآن،ازوضع موجودشناخ

روند تحولات جمعیت بندرتركمن طی سالهای 75-1335 وافق آینده آن

چكیده:

شناخت وآگاهی ازتغییروتحولات جمعیتی جوامع، لازمه هرگونه برنامه ریزی برای آنهاست،چون تمامی جنبه های اقتصادی ،اجتماعی وفرهنگی آن جوامع با عددجمعیت وویژگیهای ساختاری آن پیوندخورده است.این مقاله با هدف بررسی تحولات جمعیتی بندرتركمن به عنوان یكی از شهرهای كوچك اندام كشور صورت گرفته تا ضمن تحلیل رونداین تحولات وبازشناسی علل وعوامل مؤثردرآن،ازوضع موجودشناخت بهتری حاصل آیدوبستری مناسب برای برنامه ریزی های آتی فراهم گردد.برای دستیابی به این هدف ،ابتداداده های آماری مربوط به شهردركل دوره های سرشماری ،استخراج وضمن تهیه جداول ،نمودارهای مربوطه به كمك نرم افزارExcel تهیه گردیدسپس به كمك فرمولهای متعدد جمعیتی به تجزیه وتحلیل آنها پرداخته شد.نتایج حاصله نشان میدهد كه سیاستهای ملی وگاه بین المللی بیشترین تأثیر مثبت یا منفی رادررشدوتحول ساختارجمعیتی این شهربرجای گذاشته اند.به عبارت دیگر هنوز این شهر به نقش یابی وبلوغ كافی خودنرسیده وتحولات آن همواره درسایه توجهات دولت مركزی یااثرات غیرمستقیم سیاستهای ملی بوده است.هماهنگی رشدجمعیت شهرباسایرنقاط شهری كشور،جوانی جمعیت ،روندصعودی نسبت باسوادان ،بیكاران وشاغلان بخش خدمات وسیرنزولی نسبت جنسی، نسبت شاغلان بویژه دربخش صنعت ازنتایج دیگر تحقیق بوده است.

كلمات كلیدی: شهرنشینی شتابان،تجددگرایی،ساختارجمعیت ،نظام سلسله مراتبی شهرها

مقدمه:

جهان درحال حاضردارای دوویژگی عمده جمعیتی است:الف- افزایش شدیدجمعیت ب- روندشتابان شهرنشینی وشهرگرایی(زنجانی،1371،ص6)،بطوری كه شهرنشینی روند غالب درسازمان فضایی جمعیت جهان است(Carter 1981.p.24) واین ویژگی درمیان كشورهای درحال توسعه نمودبارزتری نسبت به جهان توسعه یافته نشان میدهد.

ازطرفی ازنظرتاریخی ،روندشهرنشینی وشهرگرایی درمیان این كشورها امری غیرعادی محسوب می شود،بطوری كه امروزه همه مسائل كشورهای درحال توسعه را تحت تأثیرقرارداده است(شكویی،1377،ص81). كشورمانیزازاین قاعده مستثنی نبوده ودرهردوموردازرشدشتابان وبدون برنامه ای بویژه دردهه های اخیربرخورداربوده است كه به نوبه خود مسائل ومشكلات خاصی راپدید آورده اند.

مطالعه درچگونگی این تحولات وروندتغییرات جمعیت بویژه جمعیت شهرنشین می تواند زمینه ای درجهت رفع نیازهای جامعه شهری وبرآورد تجهیزات موردنیازآن باشد.چراكه هیچگونه برنامه ریزی آگاهانه،فارغ ازشناخت كمی وكیفی جمعیت نه تنها درمحدوده شهر ،حتی دربعدمحله ای نیز نمی تواند انجام گیرد(فرید،1371،ص35).

این تحقیق نیزدرراستای شناخت مسائل شهری كشورمان ،به روش تحقیق موردی بااستفاده ازروشهای تحلیل جمعیتی وپیش بینی آنهادرشهربندرتركمن(استان گلستان) صورت گرفته تابتواند ضمن بررسی روندتغییرات پدیده های جمعیتی این شهرطی دهه های(75-1335) به تحلیل وضع موجودپرداخته وروندآتی جمعیت شهری والزامات توسعه‌ آن رادرسالهای آینده ارزیابی نماید.

فرضیه ها وروش مطالعه: درجهت شناخت تحولات جمعیتی شهر موردمطالعه ،بررسی خودرادرپرتو گزاره های زیرپیش برده ایم:الف- روندتحولات جمعیتی این شهرهمسوباتحولات جمعیت شهری كشوراست،ب- سیاستهای ملی وگاه بین المللی درروندتحولات جمعیتی شهر بیشترین تأثیرراازنظركمی وكیفی داشته اند.دراین تحقیق كه ازنوع پژوهشهای موردی است ابتدا نتایج كلیه سرشماریهای عمومی مربوط به شهراستخراج ودسته بندی گردیدسپس برحسب نیازآنهارابه صورت جداول،نمودارهاواشكال متعددنمایش داده ودرنهایت به تجزیه وتحلیل آنهاپرداخته شد.برای رسم نمودارهاازنرم افزار E xcel استفاده شد.برای تحلیل روندها ازروش ساختاری وتحلیل جمعیت وبرای پیش بینی آنهااز“روش ریاضی” استفاده شده وازقانون “رتبه – اندازه ”(Rank- Size Rule)برای بررسی جایگاه شهردرسلسله مراتب شهری استان گلستان وبرآوردحدمطلوب جمعیت آن بهره گرفته شد.

فقدان آمارهای لازم درخصوص شهرهای كشور بویژه درسرشماری عمومی سال1335 وتفكیك نشدن داده های مربوط به شهردرسرشماریهای عمومی سالهای65و75 وبه هنگام نبودن آمارها ازجمله مهمترین مشكلات تحقیق بوده اند.ضمن این كه معیارها وملاكهای موردسرشماری درهمه دوره ها یكسان نبوده و مشكلاتی رابه همراه آورده است.

آشنایی اجمالی با شهربندرتركمن: بندرتركمن درساحل جنوب شرقی دریای خزر ودرجلگه پست وهموارگرگان ودرحدود40 كیلومتری شمال غربی گرگان(مركزاستان گلستان) واقع شده ودارای مختصات 54 درجه و4دقیقه و15 ثانیه طول شرقی و36درجه و53دقیقه و30 ثانیه عرض شمالی است (جعفری،1368،ص114)وارتفاع آن ازسطح دریاهای آزاد20- است.

باتوجه به تقسیم بندی آب وهوایی كوپن(Koppen) دارای آب وهوای نیمه صحرایی (BSK) بامتوسط درجه حرارت سالانه كمتراز18 درجه سانتیگرادمی باشد.براساس روش دومارتن نیزدرردیف آب

وهوای نیمه خشك1 قرارمی گیرد.

بارش= p

درجه حرارت t =

ازنظرتقسیمات كشوری تاقبل ازانقلاب اسلامی،بعنوان مركزبخش بندرشاه درقلمروشهرستان گرگان قرارداشت وبعدازانقلاب به مركزشهرستانی بنام شهرستان تركمن ارتقاء یافت وامروزه باداشتن 45000 نفرجمعیت ،چهارمین شهراستان گلستان می باشد.(نقشه شماره1 موقعیت شهربندرتركمن).

این شهرازجمله شهرهای نوبنیاددرشمال كشوراست كه باآغازدوره رضاشاه،بعنوان پایانه شمالی خط آهن سراسری درنظرگرفته شدكه مكمل آن بندرامام خمینی(شاهپور) درساحل خلیج فارس بود.برای انتخاب محل بندركه درآن فقط چندین كومه(كلبه های محقر) صیادی ماهیگیران تركمن استقراریافته بود،بازرسیهای فنی زیادی بعمل آمدوبدلیل عمق زیادآن نسبت به نواحی پیرامون ومصونیت ازامواج سهمگین ترجیح داده شد(رزم آرا،1325،ص31).

همزمانی احداث اسكله وتأسیسات بندری باعملیات احداث راه آهن سراسری باعث مهاجرت اقشارمختلف مردم ازنواحی پیرامون بویژه گمیشان وگنبدكاوس ونیز نواحی دوردست مانندآذربایجان شرقی وگیلان گردیدكه درتركیب جمعیتی وجدایی گزینی اكولوژیكی آن نقش مؤثری داشته است،بطوری كه امروزه بعدازتركمنها كه اكثریت ساكنان شهرراتشكیل می دهندتركها ،فارسهاوقزاق ها درتركیب قومی این شهرجایگاه قابل توجهی داشته وحتی محلاتی رابه خوداختصاص داده اندازآن جمله است:ترك محله وقزاق محله.

ازآن جاكه بنیادوبرپایی این شهربدستوررضاشاه صورت گرفته بودتازمان انقلاب اسلامی ،بندرشاه نامیده می شدوبعدازآن طی تصویب نامه شماره 55274 مورخ 2/6/1358 دفترتقسیمات كشوری وزارت كشور به بندرتركمن تغییرنام یافت(بدیعی،1362،ص247).امروزه با تحولات سیاسی ایجادشده درسطح منطقه وفروپاشی شوروی سابق وپیدایش جمهوریهای جدید،این شهر می رودتابعنوان نزدیكترین بندر ایران به جمهوریهای آسیای مركزی اهمیت گذشته خودرابازیابد.

تحولات جمعیتی بندرتركمن : دربسیاری ازمطالعات جمعیتی واغلب برنامه ریزی های اجتماعی كه به نوعی به جمعیت مربوط می شود،تعداد جمعیت ازاهمیت ویژه ای برخوردار است .ازآنجا كه شناخت تغییروتحول عددی جمعیت هادرطول زمان بهترصورت می گیردوهرچه این زمان طولانی ترشـــــــــود

تفاوت های تغییروتحول عددی جمعیت ها ارزش و اهمیت بیشتری می یابد(زنجانی،1378،ص15). دراین تحقیق بامراجعه به نتایج 5 دوره سرشماری عمومی دركشور (75-65-55-45-1335)سعی شده است تحولات جمعیتی این شهرموردبررسی قرارگیرد .ازآنجا كه آمارجمعیتی سالهای اولیه پیدایش بندرتركمن قابل دسترس نبوده، جمعیت این شهر با كمك فرمول

(مطیعی لنگرودی،1367،ص52) كه به منظوربرآورد جمعیت درسالهای گذشته كه فاقدآمار هستندكاربرد دارد2برآوردگردیده است كه براساس آن این شهردرسال 1310 حدود 2723 نفر،درسال 1315 برابر 3404 نفرودرسال 1325 حدود 5310 نفرجمعیت داشته است.این برآوردها با نرخ 6/4 درصد (برابرنرخ رشد دهه 45-1335) صورت گرفته است .

درشكل گیری وافزایش جمعیت شهردرطول این دوره ها عوامل متعددی دخالت داشته اند كه مهمترین آنهاعبارتند از: مهاجرت مردم بومی منطقه ونواحی دوردست برای كاردرطرحهای احداث تأسیسات راه آهن سراسری واسكله بندردرسالهای اولیه شكل گیری،سیاست اسكان اجباری عشایرتوسط رضاشاه، استقرارقزاق هادراین شهركه قبلاً درروستاهای منطقه پراكنده بودند، استقرارروس هادرشهرو استفاده ازخطوط آهن،شوسه وآبی این شهرولزوم استفاده ازنیروی انسانی فراوان به منظور بارگیری وتخلیه بارها، آذوقه ومهمات متفقین و…

جمعیت شهردر اولین سرشماری عمومی ورسمی كشور (1335) برابر 8284 نفر بوده است كه بعداز شهرهای گرگان،گنبدوكردكوی چهارمین شهرمنطقه ای بوده است كه امروزه استان گلستان نامیده می شود. در فاصله ده ساله بعدی با نرخ رشد 6/4 درصد جمعیتی معادل13081 نفر در سال1345 می رسد. یكی از دلایل رشد نسبتاً بالای جمعیت دراین دهه (6/4 درصد ) می تواند مهاجرت روستائیان براثراصلاحات ارضی باشد كه دراین منطقه بدلیل حساسیت مسئله زمین كشمكش ها وتضاد های طبقاتی حادتر بوده است بطوری كه بعنوان مثال عده كثیری از ساكنین روستایی بنام كملر3 براثراختلافات وبرخوردها در خصوص مسئله زمین به بندرمهاجرت نموده ودرحاشیه شرقی آن محله كملر را بوجود می آورند .

ایجاد برخی صنایع تبدیلی مانند كارخانجات آردوپنبه پاك كنی دردهه سی سبب جذب نیروی كاربه شهرگردید.بااین حال به عقیده گزاویه دوپلانول جغرافیدان فرانسوی،بعدازآن كه درسال1961 (1340) خط آهن به گرگان امتدادپیدا كردتاحدودی ازاهمیت این شهركاسته شد.(Planhol 1989 p.688 ) عقب نشینی تدریجی دریای خزروعدم لایروبی كانال كشتیرانی بندرتركمن موجب ركود فعالیت های بندری آن گردید.

درطول دهه بعدی (55- 1345) میزان رشدجمعیت شهرتاحدود 2 برابركاهش نشان داده و به 8/2 درصدوجمعیت آن به 17339 نفر(مركزآمارایران،1379) می رسد یعنی سالانه فقط 425 نفر به جمعیت شهر افزوده شده است. به جدول 1 رجوع شود.

(جدول شماره 1- ساختار جمعیتی بندرتركمن )

علل كاهش میزان رشددراین دهه رابایددرركودفعالیت های اقتصادی وعدم توجه به امور اجتماعی وعمرانی شهردرسالهای دهه 50 جستجوكردبطوری كه درسالهای پایانی حكومت شاه ،این شهردرحالت ركودومحرومیت مطلق بسرمی برد. اجرای سیاست تنظیم خانواده كه دركشورمان از سال1346 بطوررسمی آغاز شد(زنجانی،1370،ص31)وتاسقوط رژیم گذشته ادامه داشت نیز می توانددراین رشدضعیف جمعیت شهرمؤثر باشد.این شهردراین دوره كمترین رشدرا درطول دوره های مورد مطالعه داشته است .

دهه 65-1355 را می توان متحول ترین دهه برای این شهردانست. وقوع انقلاب اسلامی دراین دهه ، تحولات عدیده ای را به همراه داشت كه اثرات وپیامدهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی آن را درشهرمورد مطالعه می توان این گونه مطرح كرد:

– متوقف شدن سیاست تنظیم خانواده كه منجر به افزایش سریع جمعیت كشور ( با رشد 9/3 درصد ) كه بدون شك باعث افزایش رشد طبیعی شهرها وبالطبع بندرتركمن گردیده است .

– تبدیل این شهربه مركزیت شهرستانی به بنام شهرستان تركمن كه بدنبال آن 28 مركز اداری وخدماتی دراین شهر تأسیس وراه اندازی می شودكه به نوبه خوددرجذب مهاجرین بویژه درقالب كارمندان ورؤسای ادارات جدیدالتأسیس به این شهر مؤثرمی افتد.