هنر معماری اشكانی 20 ص

هنر معماری اشكانی

هنر معماری اشكانی

مقدمه

پارت دربرگیرنده خراسان امروزی بود. در كتیبه بیستون كه به داریوش بزرگ تعلق دارد از این ناحیه بعنوان یكی از ساتراپیهای ایران یاد می شود. در مورد نژاد مردم ساكن این سرزمین كه پارت ها نامیده می شوند بین پژوهندگان و مورخان اختلاف نظر وجود دارد. بعضی این اقوام را از نژاد آریائی و گروهی از نژاد زرد چینی و مغولی دانسته و بالاخره عده ای نیز آنها را آمیزه ای از دو نژاد آریائی و زرد نوشته اند. اما امروز بیشتر خاورشناسان بر این باورند كه پارتها آریائی بودند و به سبب اختلاف و آمیزش با سك ها بعضی از آداب واخلاق و رسوم آن اقوام را اخذ كرده اند یكی از طوایف مختلف یك بنام «دها» در منطقه بین گرگان كنونی و بخشهای شمالی دریای خزر سكونت گزیده . آنجا را به اعتبار نام خود دهستان نامیدند. هنوز چیزی از این ماجرا نگذشته بود كه پارتهای آریایی با قبیله مزبور درآمیختند و طایفه دها قدرت و نیروی بیشتری بدست آورد. در نتیجه این پژوهش ها هیچ شكی باقی نمی ماند كه پارت ها و یا بنا بر گفته مورخان ایرانی «اشكانیان» از نژاد آریائی بودند. اشكانیان نسبت به پارتها می رساندند. در خصوص نام اشكانیان نیز دو عقیده مختلف وجود دارد. گروهی معتقدند كه چون نیاكان این دودمان در «آساك» می زیستند پادشاهان اشكانی نام سلسله خویش را از اقامتگاه اصلی پدرانشان گرفته اند. عده ای دیگر می گویند سلاطین اشكانی به اعتبار آنكه خود را از عقاب اردشیر دوم(اشك) می دانستند به ارشكانیان و اشكانیان معروف شده اند و تصور می رود كه نظر اخیر به حقیقت نزدیكتر باشد.

هنر معماری اشكانی

با بر افتادن هخامنشیان و پیروزی اسكندر مقدونی هنر ملی ایران نخست دچار گسستگی شد سپس به هنری كه آن را می توان هنر یونانی ایرانی خواند،‌انجامید. این هنر نسبت به هنر هخامنشی نشان از پس ماندگی بزرگی دارد. این وضع تا روی كار آمدن مهرداد دوم اشكانی (123 ق م) كه امپراتوری اشكانی را به صورت یك قدرت بزرگ جهانی بر پا داشت،‌ محسوس است. در این فاصله زمانی با 3 شیوه هنری در ایران روبه رو هستیم؛‌ 1- هنر تقلید شده از یونان 2- هنر یونانی 3- هنر ایرانی. اما تمایل به تجدد ملی در همه شئون فرهنگی وسیاسی از جمله در هنر كه هرگز شعله های آن در ایران فرو ننشسته بود با پادشاهی مهرداد بار دیگر فزونی گرفت و راه بازگشت و رسیدن به هنر «ایرانی نو» هموار شد. دراین شیوه نوین هنر ایران هر چند به روش‌های ابتدایی تر بازگشت داشت،‌اما با كوشش و تحولی همراه بود و هنر ملی ایرانی بدون آمیختگی با عناصر بیگانه بار زنده شد. بازگشت به چهره سازی تمام رخ كه دوباره كاربر گسترده وهمه گیر در هنر اشكانی یافت،‌ نمونه روشن این جنبش هنری است كه در هنر پیش از تاریخ ایران دیشه داشت و به هیچ روی نمی توان آن را به هنر یونانی نسبت داد. با این دیدگاه‌،‌تمامی شاخه های هنر اشكانی را می توان بررسی كرد. در شهر سازی ساختن شهرها با طرح دایره ای شكل به طرح رسمی شهرسازی اشكانی تبدیل شد. دراین طرح ملاحظات دفاعی نقشی اساسی داشت. همین طرح درقرون وسطی درغرب با گستردگی تقلید شد و رواج یافت.

نخستین جلوه های هنر معماری پارتی را در نسا اولین پایتخت پارتیان (یا «اشك آباد» در چند كیلومتری شهر جدید «عشق آباد» پایتخت كنونی جمهوری تركمنستان ) كه كاوش های باستان شناسی آن به دست باستان شناسان روسی انجام گرفته است،‌ می یابیم.

كاخ شاهی نسا هر چند از دیدگاه تزئینات حدی تحت تأثیر هنر یونانی است (مثلاً پیكره های اجداد شاهان پارتی كه از گل ورزیده ساخته شده و به شیوه یونانی مقام ایزدی یافته اند)،‌ اما خود بنا با شگفتی بسیار دارای طرحی 4 ایوانی برگرد یك حیاط است؛ طرحی كه از نسای اشكانی آغاز شده است و همچنان به صورت طرح رسمی و سنتی ایران شناخته می شود و تا خارج از ایران و در بین النهرین گسترش یافته است.

پراكندگی آثار معماری اشكانی كه در شرق از آی خانم وسرخ كتل و نسا آغاز می شود درداخل ایران امروز شامل باز مانده شهر صد دروازه (دامغان)،‌ كوه خواجه (سیستان)،‌ برده نشانده( خوزستان) و معبد آناهیتا(كنگاور) می گردد و تا كاخ آشور (عراق) و پالمیر(سوریه) ادامه می یابد از سویی،‌ و محدود ماندن كاوش های باستان شناسی در شهرهای اشكانی از سوی دیگر،‌ آگاهی های ما را در پیرامون دوران نزدیك به 500 ساله اشكانی به حد مطلوب نمی‌رساند. مصالح ساختمانی در این دوره بیش تر شامل خشت ،‌آجر،‌ سنگ نتراشیده و تراشیده است. ملاط گچ و رواج طاق هلالی وایران به ویژه ایوان های سه گانه ای كه در آن قوس ایران مركزی از ایوان های جانبی بزرگ تر است،‌ از ویژگی های این دوره به شمارمی رود.[1]

كوه خواجه درسیستان

در شرق ایران بنای معظم دیگری كه به اشكانیان
نسبت میدهند كاخ شاهی كوه خواجه درسیستان است كه از قرن اول میلادی به جای مانده است این كاخ بر روی جزیره ای در دریاچه هامون یعنی مشرف به این دریاچه بنا شده ، ورودی بنا در سمت جنوب است. هنگامی كه به حیاط مركزی وارد می شویم دو ایوان بزرگ درسمت راست و چپ حیاط وجود دارد كه آثار آنها هنوز برجای مانده است. مصالح معماری كوه خواجه خشت خام است و در دالان طویل این مكان بقایای نقاشی رنگین كه نفوذ غرب درآن محسوس است به چشم می خورد. در نقوشی كه در این كاخ نقاشی شده است سعی شده در یك طرح چند نفری برای نشان دادن عمق اشكال در پشت یكدیگر قرار گیرند،‌ در این نقاشی های الوان سر اشخاص به صورت نیم‌رخ و تنه آنها تمام رخ است یعنی شیوه شرقی بیشتر رعایت شده است.آثار كوه خواجه آن طوری كه باید و شاید تا كنون شناخته نشده و بعضی این آثار را مربوط به دوره ساسانی می‌دانند.

معبد آناهیتا در كنگاور

كاخ كنگاور در فاصله بین همدان و كرمانشاه را بعضی متعلق بهدوره سلوكی و برخی متعلق به دوره پارت و عده ای هم مربوط به اواخر دوره ساسانی می دانند. در اینجا یك حیاط بزرگ چهارگوش با دیواره بلند وجود داشت كه در روی آن ستونهایی قرار داشتند، می نویسند در وسط آن معبدی به سبك یونانی با ردیف هایی از ستونها وجود داشته است. آقای مالكوم كالج نویسنده می نویسد:‌ انحرافی كه معماران طراح شكلهای یونانی در ساختن این مكان مقدس پدید آورده اند مایه تعجب باستان شناسان آثار یونان و روم شده است و آقای فلاندن هم در حدود 150 سال پیش این مكان را با معبد خورشید در پالمیر مقایسه كرده است. از كنگاور كه بگذریم در؟؟؟؟ ایران آثاری كه بتوان آن را شاخصی از هنر و معماری دوره پارت دانست به دست نیامده ،‌ اخیراً درغرب ایران درباره زرده(بابا یادگار) مشرف به جلگه ذهاب(سر پل ذهاب) حفاریهایی صورت گرفته و آثاری از دوره پارت ها نمایان شده كه مخلوطی از هنر یونانی و ایرانی است و آن را بیشتر متعلق به اواخر دوره پارت می دانند. آثار بدست آمده بیشتر شامل گچ‌بریهای شاخص دوره پارت،‌ سر ستون های نوع كرنتی با نقوش هلنی وسرهای تزئینی بنا از كارهای هنری دوره پارت كه كاوشهای آن هنوز كامل نشده است می باشند اما در بین النهرین از دوره پارت آثار زیادی بدست آمده است كه اهم آنها عبارتند از معبد خورشید،‌ درهاترا، حفاریهای سلوكیه، آثار بدست آمده از نمرود داغ، كاوشهای دورا اروپا در حد مرزی متصرفات پارت،‌ نیپور ،‌ و كاخ آشور،‌ و ؟؟؟؟ در اوروك.

پرستشگاه خورشید در الحضر (هاترا)

در حاشیه رودخانه فرات معبد الحضر كه فرانسویان آن را هاترا می گویند. یكی از بناهای بسیار باارزش دوره پارت می باشد كه برخلاف سایر ابنیه بین النهرین كه به علت كمبود سنگ و چوب با آجر ساخته می شد دراینجا با سنگهای حجاری شده بنا گردیده است. بخش عمده معبد با دو ایوان قرنیه شروع شده ،‌ در آغاز بنا با آجر بوده ولی بعداً تغییر عقیده دادند و سنگ آهك جای مصالح آجری را گرفته است و ایوان های آجری مبدل به تالارهایی با طاق ضربی شدند. سبك معماری در هاترا به گونه ای است كه هر ایوان محور اصلی بنا است اگر لازم باشد می توان ایوانهای دیگری را به آن اضافه كرد. به این ترتیب كاخ هاترا از دو ایوان با اطاقهای جنبی تشكیل شده كه نمای آن را چون تك تك بنا بهم پیوسته نشان می داده است و بعدها دو ایوان دیگر نیز در كنار آنها اضافه شده است.

[1] موسوی بجنوردی،‌كاظم ،‌گنجی،‌محمد حسن….[و دیگران] :‌ ایران تاریخ،‌ فرهنگ ،‌هنر،‌ اول،‌ تهران ،‌ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،‌ بهار 1385 ،‌ص ص 337-338 .